Zapraszamy w podróż śladami Sobieskich - do miejsc związanych z życiem i działalnością Jana III oraz jego rodziny. Odkryjemy zarówno architektoniczny splendor epoki, w której ród ten odgrywał kluczową rolę, jak i późniejsze losy budowli z nim związanych.

Sobiescy pozostawili po sobie rezydencje, które do dziś zachwycają nie tylko architekturą, lecz także niezwykłą historią. Włości króla i jego potomków rozciągały się zarówno na terenach dzisiejszej Polski, jak i poza jej obecnymi granicami, obejmując ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz inne zakątki Europy.

Pierwsza część naszego przewodnika poświęcona jest rodowym siedzibom Sobieskich - symbolom ich potęgi i wpływów. W drugiej prezentujemy wybrane obiekty związane z królową Marią Kazimierą d’Arquien (1641-1716) oraz dziećmi Jana III, rozsiane po różnych częściach Starego Kontynentu.

CZĘŚĆ 1 

Zamek w Żółkwi

Miasto założył w 1597 roku hetman Stanisław Żółkiewski, dziadek Jana III. Po przejęciu własności przez Sobieskich, zamek został przebudowany i ufortyfikowany. Żółkiew była ulubioną rezydencją Jana III Sobieskiego, który umocnił miasto nowoczesnymi obwarowaniami oraz nadał mu barokowy charakter. To tutaj gromadził swoje liczne trofea wojenne, w tym zdobyczne sztandary tureckie z bitwy pod Wiedniem w 1683 roku.

W Żółkwi odbyły się również uroczystości nadania Janowi III Sobieskiemu Orderu Ducha Świętego przez Ludwika XIV oraz obchody zwycięstwa pod Wiedniem. Po śmierci króla majątek odziedziczyli jego synowie, ale z czasem przeszedł on w ręce innych rodów magnackich. W XVIII wieku zamek stopniowo podupadał, a w XIX wieku Austriacy przekształcili go w koszary wojskowe.

Obecnie zamek w Żółkwi znajduje się pod opieką Lwowskiej Galerii Sztuki i jest stopniowo poddawany pracom konserwatorskim, m.in. finansowanym przez Instytut Polonika, o czym piszemy więcej w osobnym wpisie.

Inne obiekty powiązane z Sobieskimi w Żółkwi

• Kolegiata św. Wawrzyńca - ufundowana przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, w czasach Jana III Sobieskiego stała się mauzoleum rodowym. Król opiekował się świątynią, a jej wnętrza ozdobił monumentalnymi obrazami batalistycznymi przedstawiającymi jego zwycięstwa, m.in. pod Wiedniem i Chocimiem. Więcej informacji o kolegiacie św. Wawrzyńca.
   

Kolegiata św. Wawrzyńca w Żółkwi

• Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Klasztor oo. Dominikanów - fundacja Teofili Sobieskiej, babki Jana III, jako wotum za duszę Marka Sobieskiego (brata przyszłego króla). Jan III kontynuował wspieranie klasztoru i wpisał go w prestiżowy krajobraz rezydencji rodzinnej.
• Dawny kościół pw. św. Andrzeja i klasztor Dominikanek - w 1682 r. Jan III Sobieski sprowadził tu dominikanki z Kamieńca Podolskiego, fundując dla nich nową siedzibę i zapewniając środki na jej rozwój.
• Synagoga „Sobieski-szul” - w 1687 r. Jan III Sobieski wydał przywilej zezwalający Żydom na budowę murowanej synagogi w Żółkwi i przeznaczył na ten cel znaczne środki. Do dziś budowla nosi jego imię. W mieście znajdowały się również pomniki Jana III Sobieskiego i Stanisława Żółkiewskiego - zniszczone przez Sowietów w 1940 r., stanowiły kluczowy element krajobrazu Żółkwi jako miasta triumfu polskiego oręża. Dziś Żółkiew pozostaje jednym z najważniejszych miejsc związanych z Janem III Sobieskim i jego rodziną, łączącym pamięć o jego zwycięstwach oraz znaczeniu jego rodu dla historii Polski.
   

Zamek w Podhorcach

Podhorce, położone na dzisiejszej Ukrainie, były jedną z rezydencji Jana III Sobieskiego. Sam zamek, wzniesiony w latach 1637-1640 z inicjatywy hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego, łączył funkcje rezydencjonalne z obronnymi, nawiązując do włoskiego stylu palazzo in fortezza. Został zaprojektowany przez włoskiego architekta Andreę dell’Aquę (1584-1656), a jego budowę nadzorowali Mikołaj Silvestri (zm. 1638) i Johann Ludwig von Wolzogen.

Po śmierci Stanisława Koniecpolskiego Podhorce pozostały w rękach jego potomków aż do 1682 roku, kiedy to ostatni z rodu, Stanisław Koniecpolski, przekazał je Sobieskim. Jan III Sobieski przejął podniszczoną rezydencję i zadbał o jej konserwację. W czasach Sobieskich dobudowano monumentalne schody przy głównym wejściu oraz boczne loggie na pierwszym piętrze. Ogród na najniższym tarasie zamkowym został przekształcony w figarnię. Jednakże już w 1717 roku inwentarz odnotował zły stan techniczny pałacu oraz zaniedbany ogród.

W 1718 roku Konstanty Sobieski (1680-1726) sprzedał Podhorce Stanisławowi Mateuszowi Rzewuskiemu (1662-1728). Pod rządami Rzewuskich rezydencja przeżyła okres świetności - stała się jednym z najważniejszych centrów kulturalnych Rzeczypospolitej. Wacław Rzewuski (1706-1779) urządził tu teatr, przebudował pałac, a w latach 1752-1766 na jego osi wzniesiono Kościół św. Józefa. Po 1865 roku Podhorce przeszły na własność Sanguszków, którzy udostępnili pałac do zwiedzania. W okresie międzywojennym Roman Sanguszko (1901-1984) podjął prace renowacyjne.

Niestety podczas II wojny światowej wnętrza zostały splądrowane, a po wojnie budowlę zajęto na szpital gruźliczy. W 1956 roku pałac spłonął. Obecnie zabytek pozostaje w ruinie, choć od 1997 roku znajduje się pod opieką Lwowskiej Galerii Sztuki.

Więcej informacji o zamku w Podhorcach

Zamek w Olesku

Zamek w Olesku jest jednym z kluczowych miejsc związanych z Janem III Sobieskim, ponieważ to tutaj, 17 sierpnia 1629 roku, przyszedł na świat przyszły król Polski. Olesko było własnością rodziny Daniłowiczów, a poprzez małżeństwo Teofili Daniłowiczówny (1607-1661) z Jakubem Sobieskim, dobra te przeszły w ręce Sobieskich. Jan III Sobieski, już jako władca, darzył miejsce swoich narodzin szczególną troską. Zamek kilkukrotnie przechodził w ręce dzierżawców, był niszczony przez najazdy kozackie i tatarskie, lecz to właśnie Sobieski podjął się jego renowacji i przywrócił mu świetność. Wraz z królową Marią Kazimierą zadbał o odnowienie wnętrz, zwłaszcza kaplicy zamkowej, a także rewitalizację ogrodu i stawów wokół zamku.

Po śmierci króla jego syn Jakub Sobieski (1667-1737) sprzedał Olesko Rzewuskim, co zapoczątkowało okres stopniowego upadku zamku. W XIX wieku, w ramach inicjatywy upamiętniającej odsiecz wiedeńską, komitet obywatelski wykupił zamek z rąk prywatnych właścicieli, by uczynić go narodowym pomnikiem Jana III Sobieskiego. Niestety w trakcie I wojny światowej został zdewastowany przez wojska rosyjskie, a kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa. Więcej na ten temat piszemy w artykule o zamku w Olesku.

Obecnie zamek w Olesku jest jednym z oddziałów Lwowskiej Galerii Sztuki, a jego wnętrza kryją kolekcję sztuki dawnej, w tym eksponaty nawiązujące do czasów Sobieskiego.

Obiekty powiązane z Sobieskimi w Olesku

• Kaplica zamkowa św. Anny - odnowiona przez Jana III Sobieskiego, wyróżnia się barokowym wystrojem i pięknymi malowidłami ściennymi.
• Dziedziniec zamkowy - miejsce historycznych zgromadzeń i ważnych wydarzeń związanych z rodem Sobieskich.
• Tablica pamiątkowa z herbem Daniłowiczów - przypomina o fundatorach zamku i ich związku z rodziną Sobieskich.
• Ogród zamkowy i stawy - odrestaurowane z inicjatywy królowej Marii Kazimiery, stanowiły integralną część rezydencji Sobieskich.

Kamienica Królewska we Lwowie

Kamienica Królewska, położona we wschodniej pierzei lwowskiego rynku, to dawna rezydencja rodziny Sobieskich i króla Jana III. W 1640 roku została zakupiona przez Jakuba Sobieskiego, ojca przyszłego króla, a po jego śmierci zarządzała nią Teofila Sobieska. Jan Sobieski często w niej rezydował, a za jego panowania krużganki na dziedzińcu zostały rozbudowane. Kamienica pełniła również funkcję handlową - na jej parterze mieściły się sklepy wynajmowane kupcom, a w piwnicach składowano miody z pasiek monarszych. 
Po śmierci króla budynek nadal pozostawał w rękach jego rodziny, w tym królowej Marii Kazimiery oraz królewicza Aleksandra. W XVIII wieku przeszedł w ręce Rzewuskich, stając się częścią ich miejskiej rezydencji, gdzie organizowano przedstawienia operowe. Pod koniec XVIII wieku kamienicę traktowano już jako pamiątkę po Janie III Sobieskim, o czym świadczy tablica z napisem „AEDES OLIM IOANNIS III REGIS POLONIAE” (Siedziba niegdyś Jana III, króla Polski). W XIX i XX wieku kilkukrotnie poddawano ją renowacji, a w 1908 roku przekształcono w Muzeum Narodowe im. króla Jana III, którego tradycje kontynuuje obecnie Lwowskie Muzeum Historyczne. Kamienica Królewska do dziś pozostaje ważnym symbolem obecności Sobieskich we Lwowie.

O kamienicy królewskiej i jej mieszkańcach można przeczytać w osobnym artykule.

Dwór myśliwski w Jaworowie

Jaworów, miasto leżące nad rzeką Szkło, stanowiło istotną część dóbr Sobieskich na Rusi Czerwonej. Jan III Sobieski darzył tę miejscowość szczególnym sentymentem, ponieważ to tutaj zdobywał pierwsze doświadczenia w zarządzaniu majątkiem ziemskim. W 1675 roku zawarł w Jaworowie tajny traktat sojuszniczy z Francją przeciwko Hohenzollernom i Austrii, a w 1676 roku przygotowywał się do wojny z Turkami. W 1684 roku, w trakcie przygotowań do odbicia Kamieńca Podolskiego, Jaworów stał się miejscem dyplomatycznych spotkań monarchy z posłami Hiszpanii, Austrii i Wenecji.

W Jaworowie znajdowały się dwie istotne rezydencje Sobieskiego - drewniany zamek oraz dwór myśliwski. Zamek, otoczony wałami i fosą, był ufortyfikowaną siedzibą, posiadającą drewniane budynki mieszkalne i liczne pomieszczenia gospodarcze. W jego obrębie znajdowała się kaplica, ogrody oraz sadzawka. Dwór myśliwski, wzniesiony na wzgórzu, służył królowi podczas licznych polowań. Otoczony lipami, posiadał charakterystyczne sklepione okna i główne drzwi prowadzące do sieni od strony zachodniej.

Niestety, zarówno zamek, jak i dwór, nie przetrwały do naszych czasów. Zamek został rozebrany w XVIII wieku, a resztki dworu myśliwskiego przekształcono w rezydencję rodu Dębickich, która istniała jeszcze przed II wojną światową. Pomimo zniszczeń, Jaworów pozostaje miejscem o wielkim znaczeniu historycznym, silnie związanym z postacią Jana III Sobieskiego 

Informacje o dworku myśliwskim znajdziesz również w tym wpisie.

Zamek w Złoczowie

Zamek w Złoczowie, położony na terenie dzisiejszej Ukrainy, stanowił jedną z ulubionych rezydencji Jana III Sobieskiego. Został wzniesiony w latach 1634-1636 przez jego ojca, Jakuba Sobieskiego. Zbudowany według zasad fortyfikacji szkoły staroholenderskiej, miał kształt czworoboku z czterema bastionami w narożach i był otoczony głęboką fosą. Na jego terenie znajdował się m.in. pałac, budynek bramny oraz tzw. pawilon chiński, ozdobiony herbami Janina.

Jan III Sobieski odnowił zamek po zniszczeniach wojen kozackich. W 1672 roku budowla została zajęta przez Turków, lecz wkrótce powróciła do rąk polskich. W 1675 roku twierdza obroniła się przed atakiem tatarskim, a w 1690 roku Sobieski osobiście przetrwał tu oblężenie tatarskiego czambułu. Za jego panowania odnowiono także zamkowe ogrody. Po śmierci króla rezydencja przeszła w ręce jego potomków, a następnie Radziwiłłów. W XIX wieku hrabia Łukasz Komarnicki (1760 - 1816) uratował ją od ruiny, przekształcając w swoją główną siedzibę. W późniejszych latach zamek pełnił funkcje wojskowe i penitencjarne - w okresie II RP działało tu więzienie, a podczas II wojny światowej NKWD dokonało w jego murach egzekucji polskich i ukraińskich więźniów. Po 1954 roku zamek został zamieniony na muzeum i przeszedł liczne renowacje.

Obecnie mieści się w nim Państwowe Muzeum-Rezerwat „Złoczowski Zamek”, będące filią Lwowskiej Galerii Sztuki. W pawilonie chińskim znajduje się Muzeum Kultur Wschodu. 

Więcej o złoczowskim zamku piszemy w tym artykule.

Zamek w Starym Siole

Zamek w Starym Siole, choć przede wszystkim związany z rodami Ostrogskich i Zasławskich, w XVII wieku miał także powiązania z Sobieskimi. Po śmierci w 1656 roku Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego (1618-1656), jego syn Aleksander Janusz Zasławski-Ostrogski (1650-1673) znalazł się pod opieką matki, Katarzyny Sobieskiej 1634-1694), siostry Jana III Sobieskiego. To ona zarządzała dobrami starosielskimi do czasu osiągnięcia pełnoletniości przez syna.

Zamek, będący jedną z największych warowni na Ukrainie, odegrał istotną rolę w XVII-wiecznych konfliktach. W 1655 roku oparł się wojskom Bohdana Chmielnickiego, a w 1672 roku - tureckim. Katarzyna Sobieska, jako zarządczyni zamku, dbała o jego utrzymanie i obronność. Po jej śmierci dobra starosielskie przeszły w ręce Lubomirskich, a sam zamek stopniowo popadał w ruinę. W XIX wieku budowla została przekształcona w browar i magazyn, co przyspieszyło jej degradację. Do dziś przetrwały ruiny pałacu oraz część murów obronnych.

O zamku w Starym Siole przeczytacie w tym tekście.
 

CZĘŚĆ 2 

Jan III Sobieski i jego rodzina pozostawili ślady nie tylko na ziemiach Rzeczypospolitej, ale także w Europie Zachodniej. Szczególne znaczenie miała tu królowa Maria Kazimiera d’Arquien, zwana Marysieńką, która po śmierci męża przeniosła się najpierw do Rzymu, a następnie do Francji. Wśród innych obiektów znajdziemy m.in. te związane z Marią Klementyną Sobieską (1701-1735), żoną Jakuba Franciszka Stuarta, pretendenta do tronu Anglii, Szkocji i Irlandii oraz Teresą Kunegundą Sobieską (1676-1730), księżną bawarską. 

Włochy
Rzym

1. Tempietto Marii Kazimiery
Po przybyciu do Rzymu w 1699 roku Maria Kazimiera zamieszkała w Pałacu Odescalchich, a następnie w Palazzo Zuccari. W 1711 roku na jej polecenie powstało tempietto - loggia-portyk otwierająca pałac na plac Trinità dei Monti. Budowla, przypisywana Filippo Juvarze, służyła jako loża teatralna dla organizowanych przez królową koncertów i spektakli. Więcej można przeczytać w tym artykule.

2. Palazzo Zuccari i Łuk Królowej (Arco della Regina)
W latach 1702-1714 Maria Kazimiera mieszkała w Palazzo Zuccari, zwanym Domem Potworów (Casa dei Mostri). W 1702 roku uzyskała zgodę na budowę drewnianego mostku nad via Felice - Łuku Królowej (Arco della Regina), który łączył Palazzo Zuccari z jej ogrodami w Villa Torres. Mostek pełnił też funkcję estrady dla orkiestry podczas koncertów i spektakli operowych organizowanych przez królową.

3. Palazzo Chigi-Odescalchi
Został wzniesiony według projektu Carla Maderny (1556-1629) dla rodu Colonnów, a w 1665 roku przebudowany przez Lorenza Berniniego (1598-1680) we współpracy z Carlem Fontaną (1634-1714). W 1661 roku pałac sprzedano papieżowi Aleksandrowi VII z rodu Chigi. Od 1745 roku pozostaje w posiadaniu rodu Odescalchich. W latach 1699-1701 mieszkała w nim Maria Kazimiera d’Arquien wraz z trzema synami i licznym dworem. W murach rezydencji królowa gościła poetów oraz aktorów, a także przyjmowała papieża Klemensa XI (1649-1721). W drugiej połowie XIX wieku przebywała tu Zofia Branicka (1821-1886), siostra hrabiny Katarzyny Potockiej i żona księcia Livia III Odescalchiego. W tym okresie pałac ponownie stał się ważnym miejscem spotkań Polonii rzymskiej. Przez kilka lat rezydował tam również watykański dyplomata Włodzimierz Czacki (1834-1888).

4. Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Rzymie (San Stanislao dei Polacchi)
Najważniejsza polska świątynia w Wiecznym Mieście, ufundowana w 1578 roku przez papieża Grzegorza XIII jako ośrodek duszpasterstwa dla Polaków. Związek kościoła z rodem Sobieskich był szczególnie silny pod koniec XVII wieku. Maria Kazimiera d’Arquien podczas swojego pobytu w Rzymie otaczała kościół opieką i hojnie wspierała jego działalność. Mieszkając w pobliskim Pałacu Chigi-Odescalchi, odwiedzała kościół i organizowała tam modlitwy oraz uroczystości religijne, spotykała się z duchowieństwem i polskimi pielgrzymami. Kościół stanowił centrum polskiego życia religijnego w Rzymie. W świątyni zachowały się m.in. dwa obrazy przedstawiające Jana III Sobieskiego i Marię Kazimierę. Znajdowało się tutaj także sześć medalionów namalowanych na płótnie techniką en grisaille, upamiętniających wydarzenia z życia Jana III Sobieskiego - obecnie cztery z nich są eksponowane w Palazzo Barberini.

5. Palazzo Muti (dawniej Palazzo del Re), Piazza dei Santi Apostoli 
Papież Klemens XI przeznaczył pałac na rzymską rezydencję królewskiej pary bez królestwa - Jakuba III Stuarta i Marii Klementyny Sobieskiej - oraz ich dwójki dzieci. Obecnie przed wejściem na dziedziniec znajduje się tablica w języku włoskim upamiętniająca pobyt w pałacu kardynała Henryka Stuarta, syna królewskiej pary i ostatniego przedstawiciela rodu.

6. Bazylika Świętych Dwunastu Apostołów (Basilica dei Santi XII Apostoli), Piazza dei Santi Apostoli
W kościele tym odbył się pogrzeb Marii Klementyny Sobieskiej, zmarłej 18 stycznia 1735 roku w wieku 33 lat.

7. Bazylika Świętej Cecylii na Zatybrzu
Maria Klementyna Sobieska kilkukrotnie zatrzymywała się w tym klasztorze. Zachowały się pamiątki po jej pobytach.

8. Villa Torres
Willa należąca do Marii Kazimiery 

9. Bazylika Świętego Piotra (Basilica di San Pietro), Watykan
Pomnik nagrobny Marii Klementyny Sobieskiej.

10. Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP (Santa Maria della Concezione), Via Veneto 27
Nagrobek Aleksandra Sobieskiego – syna Jana III i Marii Kazimiery.

11. Kościół Santissimo Nome di Maria, Piazza del Foro di Traiano
Pamiątki związane z bitwą pod Wiedniem.

Francja
Paryż

Pałac w Blois
Pod koniec życia Maria Kazimiera opuściła Rzym i przeniosła się do Francji. Król Ludwik XIV zabronił jej przyjazdu do Paryża i Wersalu, zamieszkała wówczas w Zamku Królewskim w Blois.

Niemcy
Monachium

1. Pałac Wittelsbachów
Po ślubie z elektorem Bawarii Maksymilianem II Emanuelem Teresa Kunegunda Sobieska zamieszkała w Pałacu Wittelsbachów, głównej rezydencji bawarskich władców, gdzie wychowywała syna – przyszłego cesarza Karola VII.

2. Zamek Nymphenburg
Letnia rezydencja elektorów Bawarii, w której Teresa Kunegunda Sobieska spędzała wiele czasu wraz z rodziną i dworem. Znana z barokowej architektury i ogrodów, jest jednym z najważniejszych zabytków Monachium.

3. Theatinerkirche (Kościół Teatynów)
Teresa Kunegunda Sobieska została pochowana w Theatinerkirche, jednej z najważniejszych świątyń bawarskiej arystokracji. Na fasadzie znajduje się herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów, upamiętniający jej związek z Maksymilianem II Emanuelem.

4. Maximilianeum – mozaika z bitwą pod Wiedniem
Jednym z najciekawszych poloników związanych z odsieczą wiedeńską i rodziną Sobieskich w Europie Zachodniej jest mozaika przedstawiająca bitwę pod Wiedniem, znajdująca się w Maximilianeum w Monachium.

Gmach wzniesiono w latach 1857-1874 z inicjatywy króla Bawarii Maksymiliana II; pierwotnie mieściła się tu fundacja wspierająca kształcenie uzdolnionych studentów, od 1949 roku - siedziba Landtagu Bawarii. Na fasadzie budynku umieszczono mozaiki ilustrujące historię Bawarii, wśród których znajduje się przedstawienie bitwy pod Wiedniem.
W centralnej części mozaiki widnieje Jan III Sobieski, w charakterystycznym futrzanym kołpaku z czaplim piórem, na koniu; obok Maksymilian I Emanuel Wittelsbach, późniejszy teść Teresy Kunegundy Sobieskiej, wskazuje ręką kierunek ataku. Scena ta podkreśla zarówno bohaterstwo polskiego monarchy, jak i rolę przyszłego elektora Bawarii w zwycięstwie nad Turkami.

Mozaika została wykonana w 1902 roku na podstawie fresku autorstwa niemieckiego malarza Feodora Dietza (1813-1870). Oryginalny szkic olejny powstał już w 1858 roku, ukazując bitwę jako kluczowe wydarzenie w dziejach Europy.

Austria
Wiedeń - Kahlenberg

Kahlenberg to symboliczne miejsce związane ze zwycięstwem Jana III Sobieskiego nad Turkami w 1683 roku. W odbudowanym kościele na Kahlenbergu znajduje się kaplica poświęcona królowi-zwycięzcy, w której Jan Henryk Rosen (1891-1982) namalował sceny z odsieczy wiedeńskiej, upamiętniające również samą rodzinę Sobieskich. Od 1906 roku kościół znajduje się pod opieką polskich księży zmartwychwstańców, którzy pielęgnują pamięć o roli tego królewskiego rodu w historii Europy.

O polskich śladach na Kahlenbergu można przeczytać w osobnym artykule.