Historia kolegiaty w Żółkwi
Kościół pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi został wzniesiony z fundacji hetmana Stanisława Żółkiewskiego, założyciela i właściciela miasta. Decyzja o budowie zapadła przed 12 stycznia 1606 roku, co potwierdza testament fundatora. Świątynia miała pełnić funkcję nie tylko sakralną, ale również symboliczną, stanowić rodzinne mauzoleum oraz wotum dziękczynne za zwycięstwa militarne hetmana.

Prace budowlane prowadzone były przez architektów pochodzenia włoskiego. Pierwszym z nich był Paweł Włoch, zwany Szczęśliwym. Po jego śmierci w 1610 roku głównym architektem został Ambroży Przychylny, związany ze środowiskiem lwowskim. Wspierał go prawdopodobnie Paweł Rzymianin, zajmujący się detalami architektonicznymi. Budowa świątyni została ukończona w 1618 roku, jednak jej fundator nie doczekał konsekracji – Stanisław Żółkiewski poległ w 1620 roku pod Cecorą. Uroczystej konsekracji dokonano 28 maja 1623 roku.
W 1620 roku wdowa po hetmanie, Regina Żółkiewska, ufundowała w świątyni kolegiatę, zrzeszającą zgromadzenie kanoników. W wyniku kasaty józefińskiej w 1800 roku kościół utracił ten status i stał się świątynią parafialną.

W okresie panowania Jana III Sobieskiego kolegiata przeżywała okres szczególnego rozkwitu. Król, jako potomek Żółkiewskiego, objął świątynię opieką, przekształcając ją w rodowe mauzoleum i miejsce licznych uroczystości państwowych. Po jego śmierci zainteresowanie kolegiatą zaczęło stopniowo maleć. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku podjęto działania renowacyjne, które przywróciły jej dawny blask. W latach 1862-1867 oraz 1900-1908 przeprowadzono gruntowne remonty, podczas których odnaleziono szczątki królewiczów Konstantego i Jakuba Sobieskich oraz hetmana Żółkiewskiego i jego rodziny.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego kolegiata stała się jednym z głównych miejsc pamięci narodowej. Gromadzono w niej pamiątki rycerskie i podkreślano jej rolę jako "Panteonu Oręża Polskiego". W 1937 roku odsłonięto tablicę dedykowaną hetmanowi Żółkiewskiemu przez 6. Pułk Strzelców Konnych.

Po II wojnie światowej, gdy Żółkiew znalazła się w granicach Ukraińskiej SRR, świątynia została zamknięta dla kultu i przekształcona w magazyn. W 1946 roku dzięki staraniom proboszcza i dominikanów część wyposażenia udało się ocalić, wywożąc je do kościołów w Krakowie, Bełżu, Lubaczowie i Tarnowie. W latach 1946-1989 kolegiata ulegała dewastacji, zniszczono lub rozproszono większość jej zabytkowego wyposażenia, sprofanowano krypty i zniszczono część archiwaliów.

Zmiany polityczne związane z pierestrojką pozwoliły na odzyskanie kolegiaty przez wspólnotę katolicką w 1989 roku. W latach 1989-2009 przeprowadzono szeroko zakrojoną restaurację, w której uczestniczyli konserwatorzy i studenci Akademii Sztuk Pięknych z Warszawy, a także specjaliści z Krakowa i Torunia. Prace wspierało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Stowarzyszenie "Wspólnota Polska", Wojsko Polskie oraz Fundacja Ochrony Zabytków w Warszawie. Dzięki tym wysiłkom kolegiata odzyskała dawną świetność i ponownie stała się jednym z kluczowych zabytków polskiego dziedzictwa na dawnych Kresach.
 

Architektura kolegiaty w Żółkwi
Kościół pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi jest wybitnym przykładem architektury sakralnej okresu renesansu, wpisanym w urbanistyczny układ miasta idealnego. Usytuowany przy jednym z rynków miasta, na lekkim podwyższeniu i otoczony niezbyt wysokim murem, harmonijnie wpisuje się w przestrzeń urbanistyczną. Dominującym elementem fasady jest rzeźba św. Michała Archanioła, a cała kompozycja elewacji oparta jest na klasycznych zasadach porządku doryckiego.

Układ przestrzenny i konstrukcja
Kolegiata to jednonawowa budowla wzniesiona na rzucie krzyża łacińskiego, z dwuprzęsłowym korpusem nawowym, prosto zamkniętymi ramionami transeptu i trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Na przecięciu naw znajduje się okazała kopuła z latarnią, wsparta na pendentywach zdobionych medalionami przedstawiającymi Ewangelistów. Bęben kopuły podkreślony został fryzem tryglifowo-metopowym, a kasetony w czaszy kopuły zdobią rozetowe ornamenty.

Budowlę wzniesiono z cegły, która została pokryta tynkiem. Kamień wykorzystano natomiast w detalach architektonicznych i dekoracyjnych. Elewacje artykułowane są pilastrami w porządku toskańskim, posadowionymi na wysokim cokole i dźwigającymi belkowanie.

Dekoracje fasady i fryz
Najbardziej charakterystycznym elementem dekoracyjnym kolegiaty jest reliefowy fryz zaprojektowany przez samego hetmana Żółkiewskiego. Opleciony wokół zewnętrznych ścian świątyni, przedstawia motywy rycerskie i heraldyczne. Znajdziemy tu panoplia, sceny bitewne, husarzy, łuczników, rannych żołnierzy i postacie św. Jerzego oraz św. Marcina. Program ikonograficzny fryzu przypomina o triumfalnym charakterze świątyni, która miała stanowić symbol chwały oręża polskiego.

Dodatkowym elementem podkreślającym monumentalność fasady są sterczyny na narożnikach budowli oraz kamienne orły - symbol Rzeczypospolitej. Fasadę frontową zamyka trójkątny szczyt, w centrum którego umieszczono XVII-wieczną rzeźbę św. Michała Archanioła.

Sklepienia i wnętrze
Wnętrze kościoła nakryto sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi, wspartymi na kamiennych konsolach i zdobionymi sztukateriami. Dekoracje te, częściowo złocone, nadają wnętrzu bogaty i uroczysty charakter. Kopuła, spoczywająca na pendentywach, podkreśla centralny układ przestrzenny świątyni i nadaje jej monumentalność.

Elementy otoczenia
Do istotnych elementów architektonicznych związanych z kolegiatą należy wolnostojąca dzwonnica, pierwotnie pełniąca funkcję baszty obronnej, co uwidacznia się w jej masywnych formach. Występują tu także detale typowe dla budowli o charakterze militarnym.

Wystrój i wyposażenie kolegiaty w Żółkwi
Wystrój kolegiaty pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi miał stanowić apoteozę Rzeczypospolitej oraz upamiętnić jej obrońców, w tym fundatora świątyni - hetmana Stanisława Żółkiewskiego i jego potomków, w szczególności króla Jana III Sobieskiego. Wnętrze kolegiaty wyróżniało się bogactwem elementów sepulkralnych, batalistycznych oraz sakralnych, tworząc jednolitą narrację patriotyczno-religijną.
Ołtarz główny i ołtarze boczne
Centralnym punktem wnętrza świątyni jest późnobarokowy ołtarz główny z ok. 1740 roku, wzniesiony na planie wycinka koła. Jego drewniana, dwukondygnacyjna nastawa, bogato zdobiona ornamentem rocaille’owym, zawiera rzeźbę Chrystusa na krzyżu w dolnej części oraz obraz św. Wawrzyńca w górnej partii. Po bokach znajdują się ołtarze boczne z drugiej połowy XVII wieku, poświęcone Świętej Trójcy i Matce Bożej.

Nagrobki i sarkofagi
W kolegiacie zgromadzono liczne nagrobki upamiętniające rody Żółkiewskich i Sobieskich. W prezbiterium znajdują się monumentalne pomniki fundacji Zofii Daniłowiczowej, wykonane z czerwonego marmuru w latach 30. XVII wieku. Upamiętniają one:
•    Hetmana Stanisława Żółkiewskiego i jego syna Jana,
•    Reginę z Herburtów Żółkiewską oraz Zofię Daniłowiczową.
Pomniki te przedstawiają pełnopostaciowe figury, umieszczone w niszach, ujetych kolumnami podtrzymującymi figury świętych, a w ich zwieńczeniu umieszczono motywy heraldyczne.
Przy filarach łuku tęczowego umieszczono dwa wybitne nagrobki z lat 1693-1694, autorstwa Andreasa Schluetera:
•    Jakuba Sobieskiego (ojca Jana III Sobieskiego),
•    Stanisława Daniłowicza.
Wykonane z czarnego marmuru dębnickiego i alabastru, mają formę wysokich cokołów z tablicami inskrypcyjnymi, nad którymi umieszczono urny otoczone postaciami alegorycznymi oraz panoplia. Pod posadzką kolegiaty znajdowały się krypty z marmurowymi sarkofagami przedstawicieli rodu Żółkiewskich, Sobieskich i Daniłowiczów.

Obrazy batalistyczne
Unikalnym elementem wystroju były cztery monumentalne obrazy batalistyczne, podkreślające patriotyczny charakter świątyni:
1.    „Bitwa pod Kłuszynem” – namalowana przez Szymona Boguszewicza ok. 1620 r., na polecenie hetmana Żółkiewskiego.
2.    „Bitwa pod Chocimiem” – autorstwa Andreasa Stecha, powstała przed 1679 r., ufundowana przez Jana III Sobieskiego.
3.    „Bitwa pod Wiedniem” – dzieło Martina Altomontego z lat 1693-1694.
4.    „Bitwa pod Parkanami” – również autorstwa Martina Altomontego, malowane w tym samym okresie.
Obrazy te, umieszczone na ścianach prezbiterium i transeptu, stanowiły integralną część programu ideowego kolegiaty, upamiętniając wielkie triumfy oręża polskiego.

Rzeźby i detale dekoracyjne
•    W pendentywach kopuły umieszczono rzeźby czterech Ewangelistów.
•    Na ścianach i fryzie kolegiaty znajdowały się panoplia, popiersia rycerzy oraz sceny batalistyczne nawiązujące do misji Rzeczypospolitej na kresach.
•    Ozdobna ambona i stalle, wykonane w XVII wieku, cechowały się bogatą snycerką.
Inne elementy wyposażenia
•    Dzwonnica – wolnostojąca, pierwotnie pełniąca funkcję baszty obronnej.
•    Nagrobki: Jakuba Sobieskiego (przy wejściu do prezbiterium na ścianie północnej) oraz Stanisława Daniłowicza (na ścianie południowej).
•    Kropielnica i chrzcielnica – kamienne, zdobione motywami heraldycznymi.
 
Opracowano na podstawie tekstów: Aliny Barczyk, Michała Dzidosza i Doroty Flogi-Januszewskiej opublikowanych w bazie poloników oraz bibliografii przedmiotu.