Jan III Sobieski i jego rodzina pozostawili po sobie rezydencje, które do dziś zachwycają nie tylko architekturą, lecz także niezwykłą historią. Włości króla i jego potomków rozciągały się nie tylko na terenach dzisiejszej Polski, ale także poza jej granicami, obejmując ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i inne zakątki Europy. Przewodnik ten zabiera czytelnika w podróż śladami Sobieskich, prezentując miejsca ściśle związane z życiem i działalnością monarchy oraz jego rodziny. Ukazuje zarówno splendor epoki, w której ród ten odgrywał kluczową rolę, jak i późniejsze dzieje związanych z nim budowli. Pierwsza część poświęcona jest rodowym siedzibom Sobieskich, stanowiącym symbole ich potęgi i wpływów. W drugiej natomiast przybliżamy wybrane obiekty związane z żoną Jana III, królową Marią Kazimierą oraz jego dziećmi - rozsiane po różnych częściach Europy. Dzięki temu przewodnik staje się nie tylko świadectwem minionej epoki, ale także opowieścią o dziedzictwie Sobieskich, które przetrwało wieki.

CZĘŚĆ 1 

1. Zamek w Żółkwi
Żółkiew była ulubioną rezydencją Jana III Sobieskiego, stanowiąc nie tylko ośrodek polityczny i wojskowy, ale również miejsce bogate w pamiątki po królu. Żółkiew została założona w 1597 roku przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, dziadka Jana III. Po objęciu własności przez Sobieskich, zamek został przebudowany i ufortyfikowany. Król umocnił miasto nowoczesnymi obwarowaniami i dekorował je w stylu barokowym. To tutaj przywoził swoje liczne wojenne trofea, w tym zdobyczne sztandary tureckie po bitwie pod Wiedniem w 1683 roku. W Żółkwi odbyły się również uroczystości nadania Janowi III Sobieskiemu przez Ludwika XIV Orderu Ducha Świętego oraz obchody zwycięstwa pod Wiedniem. Po śmierci króla Jan III Sobieskiego, jego synowie odziedziczyli Żółkiew, ale z czasem miasto przeszło w ręce innych właścicieli. W XVIII wieku, pod rządami kolejnych rodów magnackich, zamek stopniowo podupadał, a w XIX wieku Austriacy przekształcili go w koszary wojskowe.

Obecnie zamek w Żółkwi znajduje się pod opieką Lwowskiej Galerii Sztuki i poddawany jest pracom konserwatorskim, w tym finansowanym przez Instytut Polonika o czym piszemy więcej w osobnym wpisie.

Inne obiekty powiązane z Sobieskimi w Żółkwi
Kolegiata św. Wawrzyńca - ufundowana przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, w czasach Jana III Sobieskiego stała się mauzoleum rodowym. Król opiekował się świątynią, a jej wnętrza ozdobił monumentalnymi obrazami batalistycznymi przedstawiającymi jego zwycięstwa, m.in. pod Wiedniem i Chocimiem.

Więcej informacji o kolegiacie św. Wawrzyńca

Kolegiata św. Wawrzyńca w Żółkwi

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i Klasztor oo. Dominikanów - fundacja Teofili Sobieskiej, babki Jana III, jako wotum za duszę Marka Sobieskiego (brata przyszłego króla). Jan III kontynuował wspieranie klasztoru i wpisał go w prestiżowy krajobraz rezydencji rodzinnej.

Dawny kościół pw. św. Andrzeja i klasztor Dominikanek - w 1682 r. Jan III Sobieski sprowadził tu dominikanki z Kamieńca Podolskiego, fundując dla nich nową siedzibę i zapewniając środki na jej rozwój.

Synagoga „Sobieski-szul” - w 1687 r. Jan III Sobieski wydał przywilej zezwalający Żydom na budowę murowanej synagogi w Żółkwi i przeznaczył na ten cel znaczne środki. Do dziś budowla nosi jego imię. W mieście znajdowały się również pomniki Jana III Sobieskiego i Stanisława Żółkiewskiego - zniszczone przez Sowietów w 1940 r., stanowiły kluczowy element krajobrazu Żółkwi jako miasta triumfu polskiego oręża. Dziś Żółkiew pozostaje jednym z najważniejszych miejsc związanych z Janem III Sobieskim i jego rodziną, łączącym pamięć o jego zwycięstwach oraz znaczeniu jego rodu dla historii Polski. 

2. Zamek w Podhorcach

Podhorce, położone w dzisiejszej Ukrainie, były jedną z rezydencji Jana III Sobieskiego. Sam zamek, wzniesiony w latach 1637-1640 z inicjatywy hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego, łączył funkcje rezydencjonalne z obronnymi, nawiązując do włoskiego stylu palazzo in fortezza. Został zaprojektowany przez włoskiego architekta Andreę dell’ Aquę, a jego budowę nadzorowali Mikołaj Silvestri i Johann Ludwig von Wolzogen.

Po śmierci Stanisława Koniecpolskiego, Podhorce pozostały w rękach jego potomków aż do 1682 r., kiedy to ostatni z rodu, Stanisław Koniecpolski, przekazał je Sobieskim. Jan III Sobieski przejął już podniszczoną rezydencję i zadbał o jej konserwację. W czasach Sobieskich dobudowano monumentalne schody przy głównym wejściu oraz boczne loggie na pierwszym piętrze. Ogród na najniższym tarasie zamkowym został przekształcony w figarnię. Jednakże już w 1717 r. inwentarz odnotował zły stan techniczny pałacu oraz zaniedbany ogród. W 1718 r. Konstanty Sobieski sprzedał Podhorce Stanisławowi Mateuszowi Rzewuskiemu. Pod rządami Rzewuskich rezydencja przeżyła okres świetności - stała się jednym z najważniejszych centrów kulturalnych Rzeczypospolitej. Wacław Rzewuski urządził tu teatr, przebudował pałac, a w latach 1752-1766 na jego osi wzniesiono kościół św. Józefa. Po 1865 r. Podhorce przeszły na własność Sanguszków, którzy udostępnili pałac do zwiedzania. W okresie międzywojennym Roman Sanguszko podjął prace renowacyjne. Niestety, podczas II wojny światowej wnętrza zostały splądrowane, a po wojnie budowlę zajęto na szpital gruźliczy. W 1956 r. pałac spłonął. Obecnie zabytek pozostaje w ruinie, choć od 1997 r. znajduje się pod opieką Lwowskiej Galerii Sztuki.

Więcej informacji o zamku w Podhorcach

3. Zamek w Olesku
Zamek w Olesku jest jednym z kluczowych miejsc związanych z Janem III Sobieskim, ponieważ to tutaj, 17 sierpnia 1629 roku, przyszedł na świat przyszły król Polski. Olesko było własnością rodziny Daniłowiczów, a poprzez małżeństwo Teofili Daniłowiczówny z Jakubem Sobieskim, dobra te przeszły w ręce Sobieskich. Jan III Sobieski, już jako władca, darzył miejsce swoich narodzin szczególną troską. Zamek kilkukrotnie przechodził w ręce dzierżawców, był niszczony przez najazdy kozackie i tatarskie, lecz to właśnie Sobieski podjął się jego renowacji i przywrócenia świetności. Wraz z królową Marią Kazimierą zadbał o odnowienie wystroju wnętrz, zwłaszcza kaplicy zamkowej, a także rewitalizację ogrodu i stawów wokół zamku.

Po śmierci króla jego syn Jakub Sobieski sprzedał Olesko Rzewuskim, co zapoczątkowało okres stopniowego upadku zamku. W XIX wieku, w ramach inicjatywy upamiętniającej odsiecz wiedeńską, komitet obywatelski wykupił zamek z rąk prywatnych właścicieli, by uczynić go narodowym pomnikiem Jana III Sobieskiego. Niestety, w trakcie I wojny światowej uległ on dewastacji przez wojska rosyjskie, a kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa. Więc na ten temat piszemy w artykule o zamku w Olesku.

Obecnie zamek w Olesku jest jednym z oddziałów Lwowskiej Galerii Sztuki, a jego wnętrza kryją kolekcję sztuki dawnej, w tym eksponaty nawiązujące do czasów Sobieskiego.

Obiekty powiązane z Sobieskimi w Olesku

Kaplica zamkowa św. Anny - odnowiona przez Jana III Sobieskiego, wyróżnia się barokowym wystrojem i pięknymi malowidłami ściennymi.
Dziedziniec zamkowy - miejsce historycznych zgromadzeń i ważnych wydarzeń związanych z rodem Sobieskich.
Tablica pamiątkowa z herbem Daniłowiczów - przypomina o fundatorach zamku i ich związku z rodziną Sobieskich.
Ogród zamkowy i stawy - odrestaurowane z inicjatywy królowej Marii Kazimiery, stanowiły integralną część rezydencji Sobieskich.

4. Kamienica Królewska we Lwowie
Kamienica Królewska, położona we wschodniej pierzei lwowskiego rynku, to dawna rezydencja rodziny Sobieskich i króla Jana III. W 1640 roku została zakupiona przez Jakuba Sobieskiego, ojca przyszłego króla, a po jego śmierci zarządzana była przez Teofilę Sobieską. Jan Sobieski często w niej rezydował, a za jego panowania krużganki na dziedzińcu zostały rozbudowane. Kamienica pełniła również funkcję handlową - na jej parterze mieściły się sklepy wynajmowane kupcom, a w piwnicach składowano miody z pasiek monarszych. Po śmierci króla budynek nadal pozostawał w rękach jego rodziny, w tym królowej Marii Kazimiery oraz królewicza Aleksandra. W XVIII wieku przeszedł w ręce Rzewuskich, stając się częścią ich miejskiej rezydencji, gdzie organizowano przedstawienia operowe. Pod koniec XVIII wieku budynek traktowano już jako pamiątkę po Janie III Sobieskim, o czym świadczy tablica z napisem „AEDES OLIM IOANNIS III REGIS POLONIAE” (Siedziba niegdyś Jana III, króla Polski). O kamienicy królewskiej i jej mieszkańcach można przeczytać w osobnym artykule. W XIX i XX wieku był przedmiotem licznych renowacji, a w 1908 roku przekształcono go w Muzeum Narodowe im. króla Jana III, kontynuowane obecnie przez Lwowskie Muzeum Historyczne. Kamienica Królewska do dziś pozostaje symbolem obecności Sobieskich we Lwowie i ich dziedzictwa.

5. Dwór myśliwski w Jaworowie
Jaworów, miasto leżące nad rzeką Szkło, stanowiło istotną część dóbr Sobieskich na Rusi Czerwonej. Jan III Sobieski darzył tę miejscowość szczególnym sentymentem, ponieważ to tutaj zdobywał pierwsze doświadczenia w zarządzaniu majątkiem ziemskim. W 1675 roku zawarł w Jaworowie tajny traktat sojuszniczy z Francją przeciwko Hohenzollernom i Austrii, a w 1676 roku przygotowywał się do wojny z Turkami. W 1684 roku, w trakcie przygotowań do odbicia Kamieńca Podolskiego, Jaworów stał się miejscem dyplomatycznych spotkań monarchy z posłami Hiszpanii, Austrii i Wenecji.

W Jaworowie znajdowały się dwie istotne rezydencje Sobieskiego - drewniany zamek oraz dwór myśliwski. Zamek, otoczony wałami i fosą, był ufortyfikowaną siedzibą, posiadającą drewniane budynki mieszkalne i liczne pomieszczenia gospodarcze. W jego obrębie znajdowała się kaplica, ogrody oraz sadzawka. Dwór myśliwski, wzniesiony na wzgórzu, służył królowi podczas licznych polowań. Otoczony lipami, posiadał charakterystyczne sklepione okna i główne drzwi prowadzące do sieni od strony zachodniej.

Niestety, zarówno zamek, jak i dwór nie przetrwały do dziś. Zamek został rozebrany w XVIII wieku, a resztki dworu myśliwskiego przekształcono w rezydencję rodu Dębickich, która istniała jeszcze przed II wojną światową. Pomimo zniszczeń, Jaworów pozostaje miejscem o wielkim znaczeniu historycznym, silnie związanym z postacią Jana III Sobieskiego. Informacje o dworku myśliwskim znajdziesz również w tym wpisie.

 6. Zamek w Złoczowie
Zamek w Złoczowie, położony na terenie dzisiejszej Ukrainy, stanowił jedną z ulubionych rezydencji Jana III Sobieskiego. Warownia została wzniesiona w latach 1634-1636 przez jego ojca, Jakuba Sobieskiego. Zbudowany według zasad fortyfikacji szkoły staroholenderskiej, zamek miał kształt czworoboku z czterema bastionami w narożach i był otoczony głęboką fosą. Na jego terenie znajdował się m.in. pałac, budynek bramny oraz tzw. pawilon chiński, ozdobiony herbami Janina.

Jan III Sobieski odnowił zamek po zniszczeniach wojen kozackich. W 1672 r. budowla została zajęta przez Turków, lecz wkrótce powróciła do polskich rąk. W 1675 r. twierdza obroniła się przed atakiem tatarskim, a w 1690 r. Sobieski osobiście przetrwał tu oblężenie tatarskiego czambułu. Za jego panowania odnowiono także zamkowe ogrody. Po śmierci króla rezydencja przechodziła w ręce jego potomków, a następnie Radziwiłłów. W XIX wieku hrabia Łukasz Komarnicki uratował budowlę od ruiny, przekształcając ją w swoją główną siedzibę. W późniejszych latach zamek pełnił funkcje wojskowe i penitencjarne - w okresie II RP działało tu więzienie, a podczas II wojny światowej NKWD dokonało w jego murach egzekucji polskich i ukraińskich więźniów. Po 1954 r. zamek został zamieniony na muzeum i przeszedł liczne renowacje.

Obecnie w zamku mieści się Państwowe Muzeum-Rezerwat „Złoczowski Zamek”, będące filią Lwowskiej Galerii Sztuki. W pawilonie chińskim znajduje się Muzeum Kultur Wschodu. Więcej o złoczowskim zamku piszemy w tym artykule.

7.  Zamek w Starym Siole
Zamek w Starym Siole, choć głównie związany z rodem Ostrogskich i Zasławskich, w XVII wieku miał także powiązania z Sobieskimi. Po śmierci Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego w 1656 roku jego syn Aleksander Janusz Zasławski-Ostrogski znalazł się pod opieką matki, Katarzyny Sobieskiej, siostry Jana III Sobieskiego. To ona zarządzała dobrami starosielskimi do czasu osiągnięcia pełnoletniości przez syna.

Zamek, będący jedną z największych warowni na Ukrainie, odegrał istotną rolę w XVII-wiecznych konfliktach. W 1655 roku oparł się oblężeniu wojsk Bohdana Chmielnickiego, a w 1672 roku nie został zdobyty przez Turków. Katarzyna Sobieska jako zarządczyni zamku, dbała o jego utrzymanie i obronność. Po jej śmierci dobra starosielskie przeszły w ręce Lubomirskich, a sam zamek stopniowo popadał w ruinę. W XIX wieku budowla została przekształcona w browar i magazyn, co przyspieszyło jej degradację. Do dziś przetrwały ruiny pałacu oraz część murów obronnych.  O zamku w Starym Siole przeczytacie w tym tekście.

CZĘŚĆ 2 
Jan III Sobieski i jego rodzina pozostawili ślady nie tylko na ziemiach Rzeczypospolitej, ale także w Europie Zachodniej. Szczególne znaczenie miała tu królowa Maria Kazimiera (Marysieńka), która po śmierci męża przeniosła się najpierw do Rzymu, a następnie do Francji. Wśród innych obiektów znajdziemy m.in. budowle związane z Teresą Kunegundą Sobieską. 

Włochy
Rzym

1. Tempietto Marii Kazimiery
Po przybyciu do Rzymu w 1699 roku Maria Kazimiera zamieszkała w Pałacu Odescalchich, a następnie w Palazzo Zuccari. W 1711 roku na jej polecenie powstało Tempietto – loggia-portyk otwierająca pałac na plac Trinità dei Monti. Budowla, przypisywana Filippo Juvarze, służyła jako loża teatralna dla organizowanych przez królową koncertów i spektakli. Więcej można przeczytać w tym artykule.

2. Palazzo Zuccari i Arco della Regina
W latach 1702-1714 Maria Kazimiera mieszkała w Palazzo Zuccari, zwanym „Domem Potworów” (Casa dei Mostri). W 1702 roku uzyskała zgodę na budowę drewnianego mostku nad via Felice – Łuku Królowej (Arco della Regina), który łączył Palazzo Zuccari z jej ogrodami w Villa Torres. Mostek był także estradą dla orkiestry podczas organizowanych przez królową koncertów i oper.

3. Palazzo Chigi-Odescalchi

Został wzniesiony według projektu Carlo Maderno dla rodu Colonna, a w 1665 roku przebudowany przez Lorenzo Berniniego we współpracy z Carlo Fontaną. W 1661 roku pałac został sprzedany papieżowi Aleksandrowi VII z rodu Chigi. Od 1745 roku znajduje się w posiadaniu rodu Odescalchi, do którego należy do dziś. W latach 1699-1701 w pałacu mieszkała Maria Kazimiera d’Arquien, wdowa po Janie III Sobieskim, wraz z trzema synami i licznym dworem. W murach rezydencji królowa gościła poetów oraz aktorów, a także przyjmowała papieża Klemensa XI. W drugiej połowie XIX wieku w pałacu mieszkała Zofia Branicka (zm. 1886), siostra hr. Katarzyny Potockiej i żona księcia Livio III Odescalchi. W tym okresie pałac ponownie stał się ważnym miejscem spotkań Polonii rzymskiej. Przez kilka lat rezydował tam również watykański dyplomata Włodzimierz Czacki.

4. Kościół św. Stanisława

Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Rzymie (San Stanislao dei Polacchi) to najważniejsza polska świątynia w Wiecznym Mieście, ufundowana w 1578 roku przez papieża Grzegorza XIII jako ośrodek duszpasterstwa dla Polaków. Związek świątyni z rodem Sobieskich był szczególnie silny pod koniec XVII wieku. Maria Kazimiera d’Arquien, wdowa po królu Janie III Sobieskim, podczas swojego pobytu w Rzymie w latach 1699-1701 otaczała kościół opieką i hojnie wspierała jego działalność. Królowa Marysieńka, mieszkając w pobliskim Pałacu Chigi-Odescalchi, odwiedzała kościół i organizowała tam modlitwy oraz uroczystości religijne. W świątyni znajdują się liczne pamiątki związane z polską historią, a w okresie pobytu Marii Kazimiery i jej synów kościół stanowił centrum polskiego życia religijnego w Rzymie. To właśnie tam królowa spotykała się z duchowieństwem i polskimi pielgrzymami. W kościele zachowały się dwa obrazy przedstawiające Jana III Sobieskiego i Marię Kazimierę. W kościele znajdowało się sześć medalionów namalowanych na płótnie techniką en grisaille upamiętniające wydarzenia z życia Jana III Sobieskiego. Obecnie cztery z nich zachowane są w Palazzo Barberini.

5. Palazzo Muti (dawniej Palazzo del Re) Piazza Santi Apostoli

Pałac był przeznaczony przez papieża Klemensa XI na rzymską rezydencję królewskiej pary bez królestwa – Jakuba III Stuarta i Marii Klementyny Sobieskiej Stuart oraz ich dwójki dzieci. Obecnie przed wejściem na dziedziniec znajduje się tablica w języku włoskim upamiętniająca pobyt w pałacu kardynała Henryka Stuarta, syna królewskiej pary i ostatniego przedstawiciela rodu.

6. Bazylika Świętych Apostołów (Santi Apostoli), Piazza dei Santi Apostoli 

W kościele tym odbył się pogrzeb zmarłej 18 stycznia 1735 roku w wieku 33 lat księżniczki i królowej Anglii (bez królestwa) Marii Klementyny Sobieskiej-Stuart, żony jakobickiego pretendenta do tronu Jakuba III Stuarta.

7. Bazylika Świętej Cecylii na Zatybrzu

Maria Klementyna Sobieska (1702–1735), wnuczka Jana III Sobieskiego, była żoną Jakuba Franciszka Stuarta, pretendenta do tronu Anglii, Szkocji i Irlandii z dynastii Stuartów kilkukrotnie zatrzymywała się w klasztorze. Zachowały się tam pamiątki po jej pobytach.

8. Villa Torres
Willa należąca do Marii Kazimiery 

9. Bazylika Św. Piotra (Basilica di San Pietro), Watykan
Pomnik nagrobny Marii Klementyny Sobieskiej Stuart.

10. Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP, kościół kapucynów (Santa Maria della Concezione), Via Veneto 27
Nagrobek Aleksandra Sobieskiego – syna Jana III i Marii Kazimiery.

11. Kościół Santissimo Nome di Maria, Piazza del Foro di Traiano
Pamiątki związane z bitwą pod Wiedniem.

Francja
Paryż

Blois
Pałac w Blois
Pod koniec życia Maria Kazimiera opuściła Rzym i przeniosła się do Francji. Król zabronił jej przyjazdu do Paryża, zamieszkała wówczas w Zamku Królewskim w Blois.  

Niemcy
Monachium
1. Pałac Wittelsbachów
Poślubiona przez elektora Bawarii Maksymiliana II Emanuela Kunegunda Sobieska zamieszkała w Pałacu Wittelsbachów. Była to główna rezydencja bawarskich władców i miejsce, gdzie wychowywała syna, późniejszego cesarza Karola VII.

2. Zamek Nymphenburg
Letnia rezydencja elektorów Bawarii, w której Kunegunda Sobieska spędzała wiele czasu wraz z rodziną i dworem. Znana z barokowej architektury i ogrodów, jest jednym z najważniejszych zabytków Monachium.

3. Theatinerkirche (Kościół Teatynów)
Po śmierci Kunegunda Sobieska została pochowana w Theatinerkirche, jednej z najważniejszych świątyń bawarskiej arystokracji. Na fasadzie znajduje się herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów, upamiętniający jej związek z Maksymilianem II Emanuelem.

4. Maximilianeum – mozaika z bitwą pod Wiedniem
Jednym z najciekawszych poloników związanych z odsieczą wiedeńską i rodziną Sobieskich w Europie Zachodniej jest mozaika przedstawiająca bitwę pod Wiedniem, znajdująca się w Maximilianeum w Monachium.

Maximilianeum to monumentalny budynek wzniesiony w latach 1857-1874 z inicjatywy króla Bawarii Maksymiliana II. Pierwotnie miał służyć jako fundacja wspierająca kształcenie uzdolnionych studentów, a od 1949 roku jest siedzibą Landtagu Bawarii. Na fasadzie tego gmachu umieszczono mozaiki ilustrujące historię Bawarii, wśród których znajduje się przedstawienie bitwy pod Wiedniem z 1683 roku.

W centralnej części mozaiki można dostrzec króla Jana III Sobieskiego, ukazanego w charakterystycznym futrzanym kołpaku z czaplim piórem, jadącego na koniu. Obok niego znajduje się Maksymilian I Emanuel Wittelsbach, późniejszy teść Kunegundy Sobieskiej, który wskazuje ręką kierunek ataku. Scena ta podkreśla zarówno bohaterstwo polskiego monarchy, jak i rolę przyszłego elektora Bawarii w zwycięstwie nad Turkami.
Mozaika została wykonana w 1902 roku na podstawie fresku autorstwa niemieckiego malarza Feodora Dietza (1813-1870). Jego oryginalny szkic olejny powstał już w 1858 roku, ukazując bitwę jako kluczowe wydarzenie w dziejach Europy.    

Austria
Wiedeń - Kahlenberg 

Upamiętnienie Sobieskich na Kahlenbergu
Kahlenberg to symboliczne miejsce zwycięstwa Jana III Sobieskiego nad Turkami w 1683 roku. Upamiętniają je: 
Kaplica Jana III Sobieskiego – w odbudowanym kościele na Kahlenbergu znajduje się kaplica poświęcona królowi-zwycięzcy. Malowidła Jana Henryka Rosena – w jednej z bocznych kaplic przedstawione zostały sceny z odsieczy wiedeńskiej, upamiętniające także rodzinę Sobieskich. Od 1906 roku kościół znajduje się pod opieką polskich księży zmartwychwstańców, kontynuujących pamięć o roli Sobieskich w historii. O polskich śladach na Kahlenbergu można przeczytać w osobnym artykule.