Ikonografia nagrobka Innocentego XI wydaje się czytelna. Papieżowi towarzyszą alegorie Wiary i Męstwa, a całość wieńczy herb Odescalchich. Wątpliwości dotyczą płaskorzeźby na postumencie: czy to istotnie przedstawienie bitwy pod Wiedniem, a jeśli tak - gdzie jest król Jan III Sobieski?

Innocenty XI - papież czasów wojny

Pontyfikat Innocentego XI, czyli Benedetta Odescalchiego, przypadł na lata 1676-1689. Toczył się wówczas wielki konflikt militarny między imperium osmańskim a kilkoma państwami europejskimi, przede wszystkim Austrią i Rzeczpospolitą. Jego najsłynniejszym akcentem - choć wcale niekończącym zmagań - była bitwa pod Wiedniem w 1683 r. W starciu pod murami stolicy imperium Habsburgów zjednoczone siły chrześcijańskie pod dowództwem Jana III Sobieskiego pokonały armię imperium osmańskiego. Polski król przesłał do Innocentego XI list zawiadamiający o zwycięstwie i sztandar zdobyty w bitwie. W następnym roku papież obdarzył go tytułem obrońcy wiary („Defensor Fidei”), a w Linzu zawiązano Ligę Świętą, do której przystąpiły Rzeczpospolita, Austria i Wenecja, dwa lata później także Rosja.

Rysunki i modele

Innocenty XI zmarł w 1689 r. Prace koncepcyjne przy jego nagrobku w Bazylice św. Piotra ruszyły z inicjatywy jego bratanka, księcia Livia Odescalchiego, który zorganizował konkurs na projekt i wykonanie dzieła. Do rywalizacji stanęło kilku czołowych rzeźbiarzy, m.in. Pierre Legros Młodszy, Pierre-Étienne Monnot, Domenico Guidi czy Angelo de Rossi. Ostatecznie koncepcję nagrobka opracował malarz Carlo Maratti. Jego wpływ widać bardzo wyraźnie, gdy zestawi się wstępny terakotowy szkic Monnota (przed 1697) z imponującym prawie trzymetrowej wysokości modelem wykonanym z drewna i terakoty (1697-1698), przechowywanym obecnie w kolekcji Galleria Nazionale d’Arte Antica. Pośrednie fazy opracowywania kompozycji dokumentują zachowane szkice Marattiego.

Nie pokazują one jednak żadnego konkretniejszego rozwiązania płaskorzeźby na postumencie pod figurą papieża. Pierwsza propozycja pojawia się dopiero na modelu Monnota i jest nieco odmienna od finalnie zrealizowanego dzieła. Możemy więc przypuszczać, że o ile kompozycja zasadniczej partii nagrobka, z siedzącą figurą Innocentego XI i alegoriami Wiary i Męstwa spoczywającymi na wolutach, została wypracowana przez Marattiego już na etapie szkiców, o tyle płaskorzeźbione przedstawienie bitwy powstało w ostatniej fazie projektowania dzieła i jest autorskim pomysłem pochodzącego z Francji rzeźbiarza. Nagrobek Innocentego XI uroczyście odsłonięto w 1701 r.

Płaskorzeźba z przedstawieniem bitwy (pod Wiedniem?)

Płaskorzeźba przedstawia wypędzenie wojsk oblegających miasto. Na pierwszym planie widzimy działa i leżące obok nich kule, nad murami i budowlami unosi się postać anioła, trzymającego miecz (obecnie utracony). W centrum i z prawej strony kompozycji żołnierze w antykizowanych zbrojach nacierają na wojowników w turbanach. Niewątpliwie mamy tu do czynienia ze zobrazowaniem starcia sił chrześcijańskich i tureckich, nie możemy jednak być pewni, że przedstawiono akurat bitwę pod Wiedniem. Miasto widniejące przy lewej krawędzi sceny wydaje się raczej pewnego rodzaju ideą obwarowanego murami miasta, a nie uproszczonym widokiem stolicy Habsburgów. Podobnie wśród sił chrześcijańskich trudno na pierwszy rzut oka zidentyfikować Jana III Sobieskiego czy np. Karola V Lotaryńskiego walczących na polu bitwy.

Cristina Ruggero uważa, że płaskorzeźba obrazuje nie tyle konkretne starcie militarne, ile obronę chrześcijaństwa przez Ligę Świętą przed niewiernymi za pontyfikatu Innocentego XI, a nawet: wizję Kościoła tryumfującego nad tymi, którzy działali na jego szkodę na przestrzeni wieków. Miasto symbolizowałoby zatem Rzym - Stolicę Piotrową, a może chrześcijaństwo w ogóle, a sam papież patronujący scenie z wysokości stawałby się przede wszystkim namiestnikiem Chrystusa na ziemi. Jeśli przyjmiemy tę koncepcję, zrozumiałe staje się, że żołnierze noszą ponadczasowe antyczne zbroje i że nie znajdziemy wśród nich konkretnych bohaterów ani bitwy wiedeńskiej, ani innych zmagań militarnych z czasów pontyfikatu Innocentego XI. Jedynym zwycięzcą są bowiem Chrystus i jego Kościół, symbolizowany przez anioła z mieczem nad murami miasta, postać papieża czy alegorię Wiary kierującą wzrok w stronę następcy św. Piotra.

Jest król, czy go nie ma?

Król Jan III Sobieski miał szczególne zasługi jako obrońca wiary. To on od początku rządów dążył do stworzenia wielkiej ligi antytureckiej. Początkowo jedyną osobą przekonaną do tych planów był Innocenty XI, który konsekwentnie udzielał hojnego wsparcia finansowego zaangażowanym w walkę z niewiernymi. Rosnące zagrożenie doprowadziło Rzeczpospolitą do sojuszu z Leopoldem I Habsburgiem, potem też Wenecją i Rosją. Bitwa pod Wiedniem niewątpliwie była punktem zwrotnym starć z imperium osmańskim, a triumf sił chrześcijańskich odbił się szerokim echem w Europie. Nic więc dziwnego, że w tym kontekście odczytywano przedstawienie na nagrobku papieża. Już Francesco Valesio, opisując w swoim diariuszu uroczystość inauguracji pomnika, która miała miejsce 26 lipca 1701 r. i w której uczestniczyła m.in. królowa-wdowa Maria Kazimiera Sobieska, jasno określił, że płaskorzeźba wyobraża właśnie bitwę pod Wiedniem. Podobnie uczynił też m.in. Joseph Jérôme de Lalande w wydanym w 1769 r. „Voyage d’un françois en Italie”.

Francesca Ceci proponuje zatem, by najbardziej widocznego z grupy jeźdźców umieszczonych na osi przy górnej krawędzi, niedaleko anioła z mieczem, identyfikować z polskim królem. Postać ta wskazuje ręką sztandar unoszony przez jednego z Osmanów, co byłoby odniesieniem do sztandaru przesłanego przez Jana III Sobieskiego Innocentemu XI. Nawet jeśli przyjmiemy tę hipotezę, trzeba zaznaczyć, że byłoby to przedstawienie raczej symboliczne, nie mamy tu bowiem do czynienia z portretem konkretnej osoby.

Trudno o ostateczne rozstrzygnięcie. Interpretacja nagrobka przedstawiona przez Cristinę Ruggero, wedle której ludzie - także papież - są jedynie narzędziami w boskich rękach, bliska jest oczywiście duchowości epoki baroku. Istotnie, mimo iż Jan III Sobieski intensywnie i skutecznie zabiegał o własną popularność po wiedeńskiej bitwie i (przynajmniej częściowo) potrafił ów triumf wykorzystać propagandowo, list do papieża rozpoczął słowami: „Venimus, vidimus, Deus vicit” (Przybyliśmy, zobaczyliśmy, zwyciężył Bóg). To naturalnie także zabieg propagandowy - odwołanie do słów Juliusza Cezara i cesarza Karola V Habsburga - ale przecież nie ma tu sprzeczności. Chwała obrońców wiary wspierała osiąganie przez nich politycznych celów, a ich polityczne i militarne przewagi umacniały z kolei Kościół i chrześcijaństwo na ziemi.

Bitwa pod Wiedniem - płaskorzeźba z nagrobka papieża Innocentego XI