Wspólny cel jakim była ochrona chrześcijańskiej Europy przed ofensywną polityką Imperium Osmańskiego prowadzoną w 2. połowie XVII w., stanowił oś relacji pomiędzy dworem w Warszawie, a Stolicą Apostolską i Rzymem w czasach panowania króla Jana III (1674-1696). Sławne zwycięstwa Sobieskiego w starciach z wojskami tureckimi, pod Chocimiem (1673), a szczególnie pod Wiedniem (1683), świętowano w Wiecznym Mieście entuzjastycznie i intensywnie. Z okazji tych triumfów wydawano także druki ulotne, powstawały dzieła literackie i sztuki rozsławiające Jana III oraz kraj, w którym panował. W okolicach dziesiątej rocznicy zwycięstwa pod Wiedniem podjęto myśl uczczenia polskiego króla pomnikiem konnym, który stanąć miał w przedsionku Bazyliki Watykańskiej, naprzeciw pomnika cesarza Konstantyna Wielkiego. Okoliczności nie były jednak sprzyjające idei i ostatecznie monument nie powstał.

Po śmierci Jana III (1696) otworzył się nowy rozdział w relacji rodziny Sobieskich z Rzymem - w 1699 r. wdowa po królu, Maria Kazimiera, po ostatecznym fiasku starań o uzyskanie korony dla któregoś z synów, postanowiła osiąść w mieście na Tybrem. Jako małżonka Obrońcy Chrześcijaństwa została tu przyjęta nadzwyczaj życzliwie. Ostatecznie zamieszkała w Palazzo Zuccari na Trinità dei Monti, który stał się ważnym ośrodkiem życia kulturalnego i towarzyskiego Rzymu. Towarzyszyła jej wnuczka (córka jej najstarszego syna Jakuba Ludwika), również Maria Kazimiera, oraz okresami młodsi synowie, Aleksander i Konstanty. Aleksander zmarł w Rzymie w 1714 r. i pochowany został w kościele Santa Maria della Concezione, należącym do zgromadzenia kapucynów.

Maria Kazimiera opuściła Rzym w roku 1714, jednak wspomnienie jej obecności trwa w istniejących do dziś miejscach, zabytkach oraz pamięci zbiorowej. Z wielkim staraniem, nie szczędząc środków, inicjowała także różnorodne działania o charakterze artystycznym, które przypominały kolejnym papieżom i rzymskiemu społeczeństwu zasługi Jana III dla chrześcijańskiej Europy.

Ostatnim rozdziałem historii o związkach Sobieskich z Rzymem są losy wnuczki króla, Marii Klementyny (1701-1735). Najmłodsza córka królewicza Jakuba wyszła za mąż za Jakuba III, pretendenta do tronu Anglii i Szkocji z dynastii Stuartów. Wskutek chwalebnej rewolucji 1688 r. Stuartowie pozbawieni byli tronu i przebywali na wygnaniu. Jakub zamieszkał w Rzymie, gdzie cieszył się wsparciem papiestwa. W roku 1719, wbrew utrudnieniom ze strony dworów w Wiedniu i Londynie, dołączyła do niego Maria Klementyna. Wnuczka Jana III pozostała mieszkanką Rzymu do końca życia, a jej obecność w mieście nad Tybrem dokumentuje co najmniej kilka pamiątek i wiele miejsc. Wśród nich należy przede wszystkim wspomnieć wybitne dzieło rzeźbiarskie, jej nagrobek w bazylice św. Piotra w Watykanie. Naszą wędrówkę po rzymskich śladach Sobieskich rozpoczynamy więc właśnie od Watykanu.

Watykan
Oznaczenia na mapie: 1 (Biblioteka Watykańska), 2 (Bazylika Św. Piotra w Watykanie), 3 (Muzea Watykańskie), 4 (kościół San Luigi Dei Francesi)

W zbiorach Biblioteki Watykańskiej odnaleźć można wiele dokumentów - rękopisów oraz druków, które odzwierciedlają intensywne relacje dyplomatyczne pomiędzy Warszawą a Watykanem i Rzymem za panowania króla Jana III. W części biblioteki watykańskiej obejmującej źródła rękopiśmienne, Archivio Segreto, przechowywany jest m.in. słynny list króla pisany dwa dni po zwycięstwie pod Wiedniem rozpoczynający się słowami: „Beatissimo Padre, Venimus, Vidimus, Deus Vicit”. Zbiory biblioteczne pozostawmy jednak badaczom, a skierujmy uwagę na to, co możemy zobaczyć pokonując turystyczne szlaki Rzymu.

W Bazylice Św. Piotra w Watykanie odniesień do króla Jana III czy bitwy pod Wiedniem jest niewiele, choć nie zawsze tak było. Po zwycięskich bitwach, którymi dowodził Sobieski - pod Chocimiem (1673) i pod Wiedniem (1683) - przesyłano do Rzymu zdobyte. Jako symbole triumfu były uroczyście przekazywane na ręce papieży, a następnie zawieszane w przestrzeni Bazyliki Watykańskiej. Nie wiemy, jak długo tu pozostawały, ponieważ relacje na ten temat ich losów są rozbieżne. W przedsionku świątyni, naprzeciwko monumentu cesarza Konstantyna Wielkiego, miał również stanąć pomnik konny Jana III. Idea zrodzona w dziesiątą rocznicę wiedeńskiej bitwy, lub blisko tej daty, nigdy jednak nie została urzeczywistniona. Dziś do starcia pod murami stolicy Imperium Habsburgów nawiązuje jedynie płaskorzeźba na nagrobku papieża Innocentego XI. Przedstawia ona walkę wojowników w antycznych zbrojach z żołnierzami w turbanach. Badacze nie są zgodni, czy wyobrażono tu raczej ideę zmagań Kościoła z jego przeciwnikami, czy istotnie wiedeńską bitwę. Nie jesteśmy więc pewni, czy wśród chrześcijańskich wojowników jest gdzieś pokazany król Jan III, choć wedle jednej z teorii możemy go dostrzec w tle, na koniu, wskazującego na osmański sztandar.

W Bazylice Watykańskiej znajduje się także imponujący nagrobek Marii Klementyny Sobieskiej (zm. 1735), która została uhonorowana w ten sposób jako czwarta kobieta w historii: po Charlotcie Cypryjskiej, Matyldzie z Canossy i Krystynie Szwedzkiej. Prace projektowe rozpoczęły się w 1739 r., jeszcze za pontyfikatu Klemensa XII, a nagrobek ukończono trzy lata później, gdy na Tronie Piotrowym zasiadał już Benedykt XIV. To wyjątkowo monumentalne i pompatyczne dzieło - nawet jak na sztukę barokową w Rzymie -zaprojektował Filippo Barigioni, partie rzeźbiarskie wykonał Pietro Bracci, a portret w technice mozaiki opracował Pietro Paolo Cristofari. Ikonografia jest jasna i czytelna: wizerunek królowej podtrzymuje alegoria Boskiej Miłości z gorejącym sercem w dłoni, wspierana przez skrzydlate putto; dwa kolejne putta dzierżą symbole władzy królewskiej - brytyjską koronę i berło. Naprzeciwko nagrobka Marii Klementyny znajduje się, wykonany już w XIX w. przez Antonia Canovę, nagrobek jej małżonka Jakuba III Stuarta i ich dwóch synów, Karola Edwarda i Henryka Benedykta.

W Muzeach Watykańskich zobaczymy z kolei jeden z najsławniejszych rzymskich poloników związanych z Janem III: olbrzymie płótno Jana Matejki (4,58 × 8,94 m) „Sobieski pod Wiedniem”, wyeksponowane w Sali Sobieskiego. Dzieło namalowane zostało z okazji 200. rocznicy wiktorii wiedeńskiej, w 1883 r. i przekazane ówczesnemu papieżowi Leonowi XIII jako dar narodu polskiego. Obchodzone w Wiedniu uroczystości jubileuszowe podkreślały bowiem głównie zasługi wojsk austriackich i niemieckich, pomniejszając rolę polskiego króla. Jan Matejko postanowił zatem przypomnieć Europejczykom kto był bohaterem 1683 r.: jego obraz najpierw pokazano w stolicy Austrii, a potem przekazano papieżowi podczas uroczystej audiencji, z udziałem samego artysty, licznej delegacji polskiej oraz zamieszkującej Rzym Polonii. Dzieło przedstawia moment wkrótce po zwycięskiej bitwie: król Jan III składa na ręce kanonika Jana Kazimierza Denhoffa (nota bene zmarłego i pochowanego w Rzymie) list do Innocentego XI, ten sam, który zachowany jest do dziś w Bibliotece Watykańskiej. W tym samym muzeum, w zobaczyć możemy fresk dokumentujący scenę przekazania płótna Matejki papieżowi, autorstwa Ludovica Seitza.

Idąc z Watykanu w stronę kolejnych miejsc związanych z Sobieskimi - czy to kierując się w stronę Piazza del Popolo, zmierzając na Schody Hiszpańskie prowadzące do Palazzo Zuccari czy też na Piazza dei Santi Apostoli albo na Kapitol - warto wejść do kościoła nacji francuskiej w Rzymie, San Luigi dei Francesi, położonego niedaleko Piazza Navona. Większość zwiedzających gromadzi się tam przed trzema wybitnymi obrazami Caravaggia poświęconymi św. Mateuszowi, ale nas przyciągnie nagrobek ojca królowej Marii Kazimiery Sobieskiej, kardynała Henri de la Grange d’Arquien. Żył on blisko 94 lata (1613-1707), co na przełomie XVII i XVIII stulecia stanowiło iście imponujące „osiągnięcie”. Nagrobek, wykonany w latach 1724-1725 przez Pierre’a de Lestache’a znajduje się na zakończeniu prawej nawy bocznej. Przedstawia on kardynała, który jedną dłoń przykłada do serca, a w drugiej trzyma otwartą książkę; inskrypcja na marmurowej draperii wskazuje, że był on ojcem Marii Kazimiery, królowej Polski i teściem Jana III.

Lokalizacje:
Biblioteka Watykańska https://maps.app.goo.gl/a62he1tXbuhJvmuD6 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją
Bazylika Św. Piotra w Watykanie https://maps.app.goo.gl/nVgVKKavQisTadeM6
Muzea Watykańskie https://maps.app.goo.gl/kpb79QRX1r5Nu5mr8

Kościół San Luigi dei Francesi https://maps.app.goo.gl/N3vszF1X7XLkaejp6

Linki do istniejących i powstających tekstów:
Biblioteka Watykańska i Muzea Watykańskie: „Sobiesciana w Watykanie (Sztandary spod Wiednia, Archiwalia)” - tekst Marty

Bazylika Św. Piotra w Watykanie: „Bitwa pod Wiedniem -płaskorzeźba z nagrobka Innocentego XI” - tekst Konrada

Szlakiem wzgórz - Pincio, Kwirynał i Wiminał
Oznaczenia na mapie: 5 (Piazza del Popolo), 6 (Palazzo Zuccari), 7 (Villa Torres), 8 (kościół kapucynów Santa Maria della Concezione), 9 (Galleria Nazionale d’Arte Antica), 10 (San Carlo alle Quattro Fontane), 11 (Santa Maria degli Angeli e dei Martiri), 12 (kościół Santa Maria della Vittoria), 13 (Istituto Religiose Orsoline)

Via Flaminia, starożytna droga prowadząca do Rzymu od północy, kończy się na rozległym, reprezentacyjnym placem zwanym Piazza del Popolo. Przez wieki stanowił on tło uroczystych wjazdów gości przybywających do Rzymu w celach politycznych lub religijnych. W dniu 4 sierpnia 1680 r. Piazza del Popolo i zgromadzeni na nim Rzymianie mogli być świadkami przybycia ambasadora Rzeczpospolitej, Michała Kazimierza Radziwiłła. Pojawił się on nad Tybrem z polecenia króla Jana III, aby złożyć w imieniu monarchy obediencję, czyli akt posłuszeństwa aktualnie zasiadającemu na Tronie Piotrowym papieżowi, Innocentemu XI. Kilkuset osobowy orszak wjechał na plac według dokładnie ustalonego szyku. Wspaniale ubranemu ambasadorowi towarzyszyli nie tylko liczni jeźdźcy na przystrojonych koniach, służba, oddziały janczarów i husarii, ale również egzotyczne zwierzęta takie jak małpy i wielbłądy. Bezcenną pamiątką wjazdu pozostaje dziś obraz zachowany w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Płótno o przeszło czterech metrach długości ukazuje nie tylko wspaniałość i przepych orszaku, ale z dużą dokładnością oddaje architekturę rzymskiego placu.

Od bliźniaczych kościołów poświęconych Marii Pannie, zamykających południową perspektywę Piazza del Popolo, rozchodzą się ulice via del Corso, via di Ripetta i via del Babuino. Ostatnia z nich zaprowadzi nas do słynnych Schodów Hiszpańskich. Dziś wspinaczka nimi z Piazza di Spagna do kościoła Trinità dei Monti jest jednym z punktów obowiązkowych dla turystów, ale w czasach Marii Kazimiery Sobieskiej na wzgórze Pincio można było dojść zwykłą drogą wśród drzew. Schody Hiszpańskie powstały dopiero w latach 20. XVIII w.

Z ich szczytu roztacza się jeden z najpiękniejszych widoków w Rzymie. Perspektywę placu Trinità dei Monti zamyka od strony południowej Palazzo Zuccari z urokliwym portykiem (zwanym też tempiettem), opartym na lekko falistej linii, mieszczącym na górze -dziś przeszklony - balkon. Ów portyk zbudowano w 1711 r. z inicjatywy mieszkających wówczas w pałacu Marii Kazimiery Sobieskiej i jej syna Aleksandra. Za projektanta budowli uważa się zwykle Filippa Juvarrę, znakomitego architekta, zatrudnianego przez Sobieskich jako scenograf przedstawień muzycznych. Pod portykiem, nad wejściem do pałacu znajduje się zwieńczony koroną kartusz, a w nim oprócz herbów Polski i Litwy (Orzeł i Pogoń), pośrodku, w polu sercowym umieszczono herb Sobieskich z tarczą Janina i herb rodu de la Grange d’Arquien z trzema jeleniami. To dziś najbardziej widoczny znak, że niegdyś, ponad trzysta lat temu, mieszkała tu Maria Kazimiera Sobieska. Obecnie w pałacu swoją siedzibę ma niemiecki ośrodek badawczy, Bibliotheca Hertziana Max-Planck-Institut für Kunstgeschichte.

Przed portykiem zbiegają się dwie ulice - via Gregoriana i via Sistina, nazwane tak na cześć papieży Grzegorza XIII i Sykstusa V. Nad via Sistina, wówczas jeszcze via Felice, Maria Kazimiera od razu po wprowadzeniu się do pałacu w 1702 r. poleciła zbudować drewniany most łączący Palazzo Zuccari z Casa Stefanoni, w której mieszkał jej ojciec, kardynał Henri de la Grange d’Arquien. Dalej, za jego domem, rozciągały się zabudowania i ogrody Villa Torres (obecnie Villa Malta), która również należała do Marii Kazimiery.

Idąc dalej via Sistina dochodzimy do niewielkiej uliczki via dei Cappuccini, która zaprowadzi nas przed fasadę kościoła kapucynów Santa Maria della Concezione. W tej świątyni został pochowany Aleksander Sobieski, który zmarł 19 listopada 1714 r. w Palazzo Zuccari w wieku zaledwie 37 lat. Jego nagrobek wykonał w latach 1727-1728 rzeźbiarz Camillo Rusconi. To ostatnia i jedna z najlepszych prac wielkiego rzymskiego mistrza. Pomagał mu w niej m.in. Filippo della Valle, który pojawi się jeszcze w naszym przewodniku w kontekście Sobieskich.

Po przeciwnej stronie Piazza Barberini mieści się Palazzo Barberini, obecnie siedziba Galleria Nazionale d’Arte Antica. W zbiorach tej instytucji znajdziemy m.in. cztery malarskie medaliony, wykonane z okazji uroczystości pogrzebowych króla Jana III Sobieskiego w kościele Św. Stanisława w Rzymie, w roku 1696. Idąc dalej via delle Quattro Fontane wspinamy się na Kwirynał - najwyższe z siedmiu wzgórz Rzymu. Na jego szczycie, zlokalizowanym na zachód od tej ulicy, mieszczą się dawna rezydencja papieży i kościół San Andrea al Quirinale zaprojektowany przez Gianlorenza Berniniego. My jednak kierujemy się do niewielkiego kościoła San Carlo alle Quattro Fontane, dzieła Francesca Borrominiego. W nim w zakrystii znajduje się płyta nagrobna kardynała Jana Kazimierza Denhoffa (zm. 1697), pierwotnie wmurowana w nawie świątyni. Denhoff był rezydentem króla Jana III w Rzymie, razem z Tommaso Talentim wręczył zdobytą pod Wiedniem chorągiew papieżowi Innocentemu XI w kaplicy pobliskiego pałacu na Kwirynale.

Idziemy dalej via delle Quattro Fontane i skręcamy w lewo w via Nazionale. Tym razem wspinamy się na wzgórze Wiminał. Przy ruchliwym Piazza della Republica znajduje się kościół Santa Maria degli Angeli e dei Martiri. W jego wnętrzu odnajdziemy imponujący zegar słoneczny, którego inauguracja nastąpiła w 1702 r. Zwany jest on meridianą czy też Linea Clementina, od imienia papieża Klemensa XII, który zlecił jego wykonanie. W posadzce, niedaleko zegara, znajdują się dwie brązowe tablice, wmurowane tam przez Marię Kazimierę Sobieską. Jedna odnosi się bezpośrednio do królowej-wdowy, przybyłej do Rzymu trzy lata wcześniej, druga zaś wspomina triumf jej małżonka, Jana III Sobieskiego, odniesiony w 1683 r. pod murami Wiednia.

Niedaleko Santa Maria degli Angeli e dei Martiri znajduje się kościół Santa Maria della Vittoria. W zakrystii można zobaczyć chorągwie tureckie. Nie ma zgody wśród badaczy, z jaką bitwą należy je wiązać, przy czym poza odsieczą Wiednia 1683 r. przywoływane są m.in. bitwa pod Lepanto (1571), pierwsze oblężenie stolicy Habsburgów (1529) czy nawet bitwa pod Ceutą w 1415 r.! Janusz St. Pasierb i Michał Janocha podają, że chorągwie (albo przynajmniej niektóre z nich) podarowała do świątyni Eleonora Maria Habsburżanka, małżonka księcia Karola V Lotaryńskiego i są to jego zdobycze z wojen z Turkami, m.in. bitwy wiedeńskiej. Półtora kilometra dalej na północny-wschód znajduje się budynek Istituto Religiose Orsoline. W jego zbiorach znajdziemy piękne popiersie Marii Klementyny Sobieskiej, wykonane z gipsu najpewniej w 2. ćwierci XVIII w. Rzeźba, wraz z drugą stanowiącą parę, popiersiem papieża Klemensa XII, została poddana niedawno pracom konserwatorskim.

Lokalizacje:
Piazza del Popolo https://maps.app.goo.gl/KtEPsERUyDNVcc9J8

Palazzo Zuccari https://maps.app.goo.gl/3uWsjPrx64hBnkxe7 * dostęp tylko z zewnątrz

Villa Torres https://maps.app.goo.gl/gAqmi2WMnE5DhYgt5 * dostęp ograniczony (także z zewnątrz)

Kościół kapucynów Santa Maria della Concezione https://maps.app.goo.gl/dnS2JhzpbKfTnjJy9

Palazzo Barberini, Galleria Nazionale d’Arte Antica https://maps.app.goo.gl/1TMDjF9VBnZH9QJaA * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Kościół San Carlo alle Quattro Fontane https://maps.app.goo.gl/8H6QfmALj84NL3JY9

Kościół Santa Maria degli Angeli e dei Martiri https://maps.app.goo.gl/CZePKxg2aBbkMYmc7

Santa Maria della Vittoria https://maps.app.goo.gl/u4zqKbj1mum8qty27

Istituto Religiose Orsoline https://maps.app.goo.gl/mVRAPiZwWfrDctxb7 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Kościół kapucynów Santa Maria della Concezione: https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/nagrobek-aleksandra-sobieskiego-w-kosciele-kapucynow-w-rzymie

https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/opis-pomnika-nagrobnego-aleksandra-sobieskiego-w-kosciele-ks-kapucynow-w-rzymie

Palazzo Barberini, Galleria Nazionale d’Arte Antica: „Castrum doloris i medaliony związane z Janem III Sobieskim z Palazzo Barberini” -artykuł Marty

Kościół San Carlo alle Quattro Fontane: Płyta nagrobna kardynała Jana Kazimierza Denhoffa z kościoła San Carlo alle Quattro Fontane https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/pomnik-denhoffa-w-rzymie

Santa Maria degli Angeli e dei Martiri: https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/plakiety-pamiatkowe-jana-iii-sobieskiego-i-marii-kazimiery-w-rzymie

„Meridiana w Santa Maria degli Angeli e dei Martiri”  

Wokół Piazza dei Santi Apostoli
Oznaczenia na mapie: 14 (Palazzo Odescalchi), 15 (Palazzo Muti), 16 (kościół Santi Apostoli), 17 (kościół Santissimo Nome di Maria)

Można powiedzieć, że Piazza dei Santi Apostoli symbolicznie wyznacza początkowy i końcowy akcent pobytu Sobieskich w Rzymie. Monumentalny Palazzo Odescalchi był pierwszą rezydencją królowej-wdowy Marii Kazimiery Sobieskiej, która przybyła do Wiecznego Miasta 23 marca 1699 r. Gościny udzielił jej Livio Odescalchi, bratanek zmarłego w 1689 r. papieża Innocentego XI. Pałac wywarł na Marii Kazimierze wielkie wrażenie, relacjonowała, że był „całkowicie umeblowany z nadzwyczajnym przepychem, ileż mebli, obrazów, posągów i kosztowności”. Nawet gdy królowa od 1702 r. zamieszkała na stałe w Palazzo Zuccari, to w reprezentacyjnych wnętrzach Palazzo Odescalchi wciąż przyjmowała znamienitych gości.

Przy północnej pierzei Piazza dei Santi Apostoli znajduje się Palazzo Muti (zwany wówczas Palazzo del Re), który był rezydencją Jakuba III Stuarta, katolickiego pretendenta do angielskiego tronu i jego małżonki Marii Klementyny Sobieskiej, wnuczki Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery, córki Jakuba Ludwika Sobieskiego. Maria Klementyna przybyła do Wiecznego Miasta w 1719 r. Pierwsze lata jej pobytu nad Tybrem upłynęły szczęśliwie, jednak długoletni konflikt z mężem nadwyrężył jej siły, nadszarpnięte także ascetycznym trybem życia. Maria Klementyna zmarła w Palazzo Muti 18 stycznia 1735 r. Jej ciało po zabalsamowaniu wystawiono w rezydencji, a potem w pobliskim kościele Santi Apostoli zorganizowano wielkie uroczystości pogrzebowe. Marię Klementynę pochowano w Bazylice Watykańskiej, ale w świątyni przy Piazza dei Santi Apostoli złożono jej wnętrzności usunięte z ciała w procesie balsamowania. Zarządzający świątynią franciszkanie ufundowali nagrobek sercu królowej, wykonany w latach 1737-1738 według projektu rzeźbiarza Filippa della Valle.

Nieco dalej na południe, na Forum Trajana, znajduje się kościół Santissimo Nome di Maria. W dzień Narodzenia Maryi, 12 września 1683 r., wojska chrześcijańskie pod dowództwem Jana III Sobieskiego pokonały pod Wiedniem armię Imperium Osmańskiego. Dla uczczenia tego faktu papież Innocenty XI ustanowił w 1685 r. Święto Najświętszego Imienia Marii. Poświęcony mu kościół, będący jednocześnie wotum za zwycięstwo wiedeńskie, powstał dopiero w latach 1736-1751. Jego projektantem był Antoine Derizet. Z okazji zwycięstwa pod murami stolicy Habsburgów w świątyni do dziś odprawiane są msze. Wewnątrz przechowywane są także pamiątki związane z odsieczą Wiednia: buńczuk, który ma być łupem Jana III Sobieskiego czy dywan pochodzący wedle tradycji z namiotu wezyra. W zakrystii znajdziemy także portret Marii Klementyny Sobieskiej, jedną z licznych kopii i replik jej wizerunku pędzla Antionio Davida.

Lokalizacje:
Palazzo Odescalchi https://maps.app.goo.gl/4VLiUQX8NzVo3Dzh7 * dostęp tylko z zewnątrz

Palazzo Muti https://maps.app.goo.gl/MgNnFx93nxjsiVvPA * dostęp tylko z zewnątrz

Kościół Santi Apostoli https://maps.app.goo.gl/HtFQ1nFrMmtFm5tj6

Kościół Santissimo Nome di Maria https://maps.app.goo.gl/ZgWcrSXJYaUoiirV7 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

„Epitafium serca Marii Klementyny Sobieskiej” - tekst Konrada

Na Kapitolu i Forum Romanum
Oznaczenia na mapie: 18 (kościół Św. Stanisława Męczennika), 19 (Muzea Kapitolońskie, Palazzo Nuovo), 20 (Muzea Kapitolińskie, Palazzo dei Conservatori), 21 (kościół Santi Luca e Martina), 22 (kościół San Clemente), 23 (kościół Santi Silvestro e Martino ai Monti), 24 (Congregazione del Santissimo Redentore)

Przy ulicy delle Botteghe Oscure odnajdujemy kościół Św. Stanisława Męczennika (San Stanislao), narodową świątynię Polaków. Wraz z sąsiadującym hospicjum było to miejsce zapewniające opiekę licznie przybywającym do Rzymu pielgrzymom z Polski. Świątynia stanowiła też ośrodek celebrowania ważnych wydarzeń dla naszego kraju. W dobie panowania Jana III modlił się tu papież Innocenty XI polecając Bogu króla oraz dowodzonych przez niego żołnierzy w starciu z wojskami tureckimi u bram Wiednia 1683 r. Szczególnie uroczysty charakter otrzymały egzekwie zorganizowane po śmierci Jana III, które odbyły się w tej świątyni 10 grudnia 1696 r. z inicjatywy kardynała Carla Barberiniego, protektora Rzeczpospolitej. W zbiorach artystycznych kościoła św. Stanisława znajdują się trzy obrazy związane z Sobieskimi - dwa portrety króla Jana III oraz portret królowej Marii Kazimiery. Dwa z nich (jeden króla i królowej) być może podarowane zostały do świątyni w czasach panowania Sobieskich. W kościele znajduje się także wmurowane w posadzkę nawy epitafium dworzanina Marii Kazimiery, Franciszka Bogorii Zakrzewskiego. Zakrzewski, urodzony w 1680 r., w młodym wieku znalazł się na dworze królowej i razem z nią wyjechał do Rzymu, gdzie niespodziewanie zmarł w 1700 r., mając zaledwie 20 lat.

Na fali popularności Jana III Sobieskiego po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem postulowano, by polskiego króla uczcić w Rzymie pomnikiem konnym. Prócz lokalizacji w przedsionku Bazyliki Św. Piotra w Watykanie, rozważano także umieszczenie go na Kapitolu. Koncepcje te nie wyszły jednak poza fazę idei. Na Kapitolu w Muzeach Kapitolińskich w Palazzo Nuovo znajduje się tylko marmurowa tablica. Wspomina ona przede wszystkim papieża Innocentego XI, a także bohaterów odsieczy wiedeńskiej. Wśród nich wymieniony został również dowodzący wojskami chrześcijańskimi „IOANNE TERTIO POLONIAE REGE SEMPER INVICTO” (Jan Trzeci Król Polski Zawsze Niezwyciężony). Niestety, trudno ją dziś dostrzec, gdyż wtórnie umieszczono ją dość wysoko w niszy za schodami.

Także w Muzeach Kapitolińskich, w Palazzo dei Conservatori, znajduje się tablica poświęcona Marii Kazimierze Sobieskiej. Upamiętnia ona jej oficjalne przybycie na Kapitol 2 grudnia 1700 r. Tablica w profilowanej ramie składa się z obszernej łacińskiej sentencji i zwieńczona jest płaskorzeźbionym popiersiem Marii Kazimiery dłuta Lorenza Ottoniego. Łaciński tekst zawiera wiele odniesień i, jak możemy sobie wyobrażać, prezentuje wizerunek królowej, jaki pragnęła ona kreować w Rzymie. W pierwszych zdaniach przedstawia on ją jako tę, która zachęciła czy też nakłoniła małżonka do oswobodzenia Wiednia. Następnie podkreślona jest jej pobożność, która skłoniła ją do przybycia do Rzymu na Rok Jubileuszowy (1700). W dalszej części tekstu zaakcentowano, że jej wizyta na Kapitolu i uroczyste powitanie odbyły się w analogicznych formach jak w przypadku królowej Krystyny Szwedzkiej. To szczególnie ważny punkt odniesienia: we władczyni, która przeszła na katolicyzm i abdykowała na rzecz niedoszłego męża Karola Gustawa, a następnie osiadła w Rzymie, Maria Kazimiera widziała bowiem ceremonialny i prestiżowy wzór dla swojego pobytu nad Tybrem.

Na Forum Romanum mieści się jeszcze jedno miejsce pośrednio związane z Sobieskim. Barokowy kościół Santi Luca e Martina był niegdyś świątynią artystów zrzeszonych w pobliskiej Akademii Świętego Łukasza. Owa instytucja organizowała kursy teoretyczne i dyskusje dla adeptów sztuki, a także konkursy w dziedzinach malarstwa, rzeźby i architektury. Przez kilka lat, między około 1678 a 1682 r. byli z nią związani dwaj twórcy posłani do Rzymu przez króla Jana III Sobieskiego - Jerzy Szymonowicz (który po uszlachceniu przyjął nazwisko Siemiginowski) i Jan Reisner. Szymonowicz zdobył pierwsze miejsce w konkursie dla pierwszej (czyli najwyższej) klasy malarstwa w 1681 r., z kolei Reisner triumfował w dziedzinie architektury rok później. Uczelnia mieściła się obok kościoła, przy via Bonella 44. W 1934 r. przeniesiono ją w obecne miejsce, niedaleko Fontana di Trevi.

Już za Forum Romanum i za Koloseum znajduje się bazylika San Clemente. W pokoju recepcyjnym klasztoru dominikanów opiekujących się świątynią wisi portret Marii Klementyny Sobieskiej -kopia według obrazu Antonio Davida, na którym królowa przedstawiona jest w brązowej sukni i szalu zakrywającym włosy. Na północ od San Clemente, za słynnym Złotym Domem Nerona i Termami Trajana, znajdziemy dwa kolejne obiekty związane z Sobieskimi. W podziemiach pod bazyliką Santi Silvestro e Martino ai Monti można zobaczyć płytę poświęconą kardynałowi Opizio Pallaviciniemu, który w latach 1680-1688 był nuncjuszem apostolskim w Rzeczpospolitej. Tekst na tablicy wspomina, że w bazylice zbierano fundusze na kampanię króla Jana III Sobieskiego przeciw Imperium Osmańskiemu. Tuż obok, przy via Merulana, na dziedzińcu Congregazione del Santissimo Redentore (Kolegium Św. Alfonsa) znajduje się marmurowa tablica z obszernym łacińskim epigrafem poświęcona papieżowi Innocentemu XII i Marii Kazimierze Sobieskiej, pochodząca z 1700 r. Antonio Pignatelli, jeszcze przed objęciem Tronu Piotrowego jako Innocenty XII, był w latach 1660-1668 nuncjuszem w Polsce i w roku 1665 udzielił ślubu chorążemu koronnemu Janowi Sobieskiemu i Marii Kazimierze de la Grange d’Arquien.

Lokalizacje:
Kościół św. Stanisława Męczennika https://maps.app.goo.gl/vP4HQ6X3YbvhqTav7 * dostęp do niektórych obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Musei Capitolini, Palazzo Nuovo https://maps.app.goo.gl/5XPuBSyfVqW68qys9

Musei Capitolini, Palazzo dei Conservatori https://maps.app.goo.gl/rFQDSHH7WnPRpmEC7

Kościół Santi Luca e Martina https://maps.app.goo.gl/u5gqWHqUwfM1WbJX8

Kościół San Clemente https://maps.app.goo.gl/Z6Uw1gMeEAM49ca7A * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Kościół Santi Silvestro e Martino ai Monti https://maps.app.goo.gl/aUQjCzyXsAXPox5f7

Congregazione del Santissimo Redentore https://maps.app.goo.gl/mxZt8cxP2wNPrY549 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Zatybrze
Oznaczenia na mapie: 25 (kościół Santa Cecilia na Zatybrzu)

Zwiedzając kościół Świętej Cecylii na Zatybrzu (Santa Cecilia in Trastevere) warto pamiętać o Marii Klementynie Sobieskiej, wnuczce króla Jana III, która żyła w Wiecznym Mieście od 1719 r. do śmierci. W latach 1725-1727 regularnie uczestniczyła w nabożeństwach odprawianych w tej świątyni. W tym czasie bowiem, na tle konfliktów w małżeństwie, opuściła dwór w Palazzo Muti i zamieszkała w istniejącym przy kościele klasztorze sióstr benedyktynek. Do dzisiaj zachowały się dwie tablice kamienne upamiętniające jej pobyt w tym miejscu. Nie można ich niestety zobaczyć, ponieważ znajdują się za klauzurą. Jedna widnieje na zewnętrznej ścianie budynku klasztornego, od strony dziedzińca, przy oknie pokoju zamieszkiwanego przez Marię Klementynę i towarzyszący jej niewielki dwór. Druga tablica wmurowana została w ścianę malutkiej, otwartej na świątynię empory, w której modliła się królowa. Fundatorkami tych pamiątek były same benedyktynki. Treść wyrytych inskrypcji ujawnia serdeczność sióstr i ich duże przywiązanie do czasowej rezydentki. Liczne wspomnienia na temat pobytu królowej w klasztorze zanotowane zostały także w kronice zgromadzenia.

Lokalizacja:
Klasztor benedyktynek przy Bazylice Św. Cecylii na Zatybrzu https://maps.app.goo.gl/RxDrbXC2JTJVHDcf6 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

„Tablica upamiętniająca pobyt Marii Klementyny w klasztorze benedyktynek przy Bazylice św. Cecylii” - artykuł Marty

Dla zaawansowanych - za zamkniętymi drzwiami
Oznaczenia na mapie: 26 (Istituto Centrale per la Grafica), 27 (Museo di Roma - Palazzo Braschi), 28 (Biblioteca Casanatense)

W Rzymie jest wiele instytucji przechowujących cenne dzieła i obiekty historyczne związane z Sobieskimi, wykonane na podłożu papierowym, przede wszystkim ryciny i stare książki, ale także listy. Nie są one pokazywane publiczności. Opisanie wszystkich bibliotek, archiwów, magazynów muzealnych i różnego rodzaju instytucji kulturalnych, posiadających w kolekcjach „sobiesciana” wymagałoby obszernych kwerend i zapewne odrębnego przewodnika. Niektóre szlaki zresztą zostały już przetarte, np. Biblioteka Narodowa publikuje kolejne tomy w serii „Polonika XVI-XVIII Wieku w Bibliotekach Rzymskich” - można je pobrać online: https://ksiegarnia.bn.org.pl/s/wyniki/seria/9/Polonika-XVIXVIII-wieku-w-bibliotekach-rzymskich. Poniżej zaprezentujemy więc zaledwie kilka wybranych miejsc i kilka interesujących obiektów, resztę zostawiając najbardziej dociekliwym poszukiwaczom śladów Sobieskich nad Tybrem.

W Istituto Centrale per la Grafica znajdują się liczne ryciny portretowe, przede wszystkim Jana III Sobieskiego, ale też jego syna Jakuba Ludwika i jego wnuczki Marii Klementyny. W zbiorze przechowywane są również odbitki graficzne przedstawiające dekorację okolicznościową w kościele św. Stanisława wykonaną na uroczystości pogrzebowe Jana III, zaślubiny Marii Klementyny z Jakubem III Stuartem, kondukt pogrzebowy Marii Klementyny z kościoła Santi Apostoli do Bazyliki Watykańskiej, czy znajdujący się tam jej nagrobek. Szczególnie interesującymi zabytkami są płyty miedziorytnicze, z których wykonywano odbitki. Aż trzy matryce zachowane w Istituto Centrale per la Grafica składają się na niezwykle interesującą i skomplikowaną kompozycję tzw. Tezy Taddea i Urbana Barberinich, której symboliczna treść mówi, między innymi, o roli Jana III Sobieskiego w Lidze Świętej. Płyty zostały opracowane w 1684 r. przez Jacquesa Blondeau i Arnolda van Westerhouta według rysunku Agostina Scilli. W zbiorach tej instytucji znajduje się też płyta z przedstawieniem dekoracji okolicznościowej w kościele św. Stanisława wykonanej na uroczystości pogrzebowe Jana III - dzieło Francesca i Pietro Santi Bartolich według rysunku Sebastiana Ciprianiego (1696).

Wiele interesujących obiektów na papierze związanych z Sobieskimi odnajdziemy także w zbiorach Museo di Roma - Palazzo Braschi. W kolekcji rycin przechowywane są, znane nam już z płyt miedziorytniczych z Istituto Centrale per la Grafica, Teza Taddea i Urbana Barberinich, czy przedstawienie dekoracji kościoła św. Stanisława z ceremonii pogrzebowej Jana III. Oprócz nich Museo di Roma ma w zbiorach grafiki związane z Marią Klementyną Sobieską: frontyspis z jej portretem z „Parentalia Mariae Clementinae…”, procesję pogrzebową do Bazyliki Watykańskiej z kościoła Santi Apostoli, czy dekorację okolicznościową w tejże świątyni. Ceremonie i dekoracje w Santi Apostoli przedstawia obraz olejny autorstwa braci Giuseppe i Domenica Valerianich, wykonany między 1735 a 1739 r. Museo di Roma przechowuje również rycinę pokazującą dekorację kościoła kapucynów wykonaną na uroczystości pogrzebowe Aleksandra Sobieskiego, autorstwa Francesca Faraone Aquila oraz Alessandra Specchi.

Egzemplarz tej ryciny znajduje się także w kolekcji Biblioteca Casanatense. W tej sięgającej początku XVIII w. książnicy możemy odnaleźć również piękną odbitkę graficzną dokumentującą uroczystości upamiętniające Marię Klementynę Sobieską zorganizowane w kościele San Paterniano we włoskim Fano przez miejscowego biskupa, Jakoba Beni, a także wiele starych druków związanych z Sobieskimi. W katalogu znajdujemy m.in. „Les anecdotes de Pologne, ou Memoires secrets du regne de Jean Sobieski III” François‑Paulina Dalairaca, czy „Histoire de Jean Sobieski, roi de Pologne” Gabriela Françoisa Coyera, listy do Jana III i Marii Kazimiery, czy kilkadziesiąt (!) relacji o zwycięstwach Sobieskiego pod Chocimiem (1673) i przede wszystkim pod Wiedniem (1683). Biblioteca Casanatense przechowuje także komplet wydań gazety „Foglio di Foligno” (założonej w 1677 r. pod tytułem „Avvisi”) z okresu rezydencji Marii Kazimiery Sobieskiej w Rzymie (1699-1714). Podawane w niej informacje, dotyczące także pobytu w Wiecznym Mieście polskiej królowej, docierały poza Italię, m.in. do Francji czy terenów Cesarstwa Niemieckiego.

Wybrane przykłady obiektów z trzech powyższych instytucji pokazują, jak bogate zbiory „sobiescianów” zachowały się w Rzymie. Są przecież jeszcze - wspomniane na początku przewodnika -Archiwa Watykańskie i Biblioteka Watykańska, jest Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele, Archivio Storico Capitolino, Archivio di Stato di Roma i wiele innych miejsc, w których dociekliwi badacze dziejów rodu Sobieskich w Wiecznym Mieście znajdą liczne i bezcenne materiały.

Lokalizacje:
Istituto Centrale per la Grafica https://maps.app.goo.gl/BzfCg37TqnQusNoH6 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Museo di Roma - Palazzo Braschi https://maps.app.goo.gl/upM3Zkfz1sQAEohz5 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Biblioteca Casanatense https://maps.app.goo.gl/jYt431PHq7RCsDqn8 * dostęp do obiektów ograniczony / wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją