Z portretu spogląda młoda kobieta o ciemnych oczach, łagodnych rysach i delikatnym uśmiechu. Jej szczupła twarz otoczona jest puklami brązowych włosów przystrojonych perłami. Perły oplatają również jej smukłą szyję i zdobią wykończony koronką dekolt sukni, uszytej z czerwonej tkaniny w złote ornamenty. Portretowana ukazana jest do pasa, a ciemne tło kontrastuje z jasną karnacją jej twarzy oraz ramion. Do boków stanika sukni przypięty jest dwoma dużymi zaponami z okrągłych kamieni pośród pereł purpurowy płaszcz podbity gronostajowym futrem.

Opisany portret jest jedyną podobizną królowej Marii Kazimiery (1641-1716), która znajduje się w zbiorach kościoła i hospicjum św. Stanisława w Rzymie. Do kolekcji „sobiescianów” zachowanych w polskiej świątyni należą również dwa portrety jej małżonka, króla Jana III (https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/portret-jana-iii-sobieskiego-w-kosciele-sw-stanislawa-w-rzymie, https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/portret-jana-iii-sobieskiego-w-kosciele-sw-stanislawa-w-rzymie-1).

Przyglądając się rysom Marii Kazimiery na omawianym wizerunku możemy wnioskować, że dzieło powstało, lub powtarza ikonografię pierwowzoru namalowanego wkrótce po elekcji Jana Sobieskiego w 1674 r. Dolną datę graniczną powstania obrazu dolną określa obecność gronostajowego płaszcza, symbolu godności królewskiej. Twarz portretowanej jest wyraźnie młodsza od większości podobizn małżonki Jana III datowanych na lata 80. lub 90. XVII w. Podobnych wizerunków młodej królowej zachowało się kilka, jednak najbliższym pod względem rysów twarzy wydaje się portret królowej ze zbiorów Muzeum Narodowego w Mińsku (https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/portret-marii-kazimiery-sobieskiej-w-kosciele-sw-stanislawa-w-rzymie#photo=81956). Portret ten pochodzi z nieświeskich zbiorów Radziwiłłów, dokąd trafiły liczne pamiątki po Sobieskich z Żółkwi. Choć oba dzieła różnią się manierą malarską i wykończeniem, detalami stroju, niewątpliwie ukazują tę samą postać w zbliżonym wieku, o wyraźnych analogiach w charakterystyce twarzy. Jest to o tyle interesujące, że późniejsze wizerunki królowej utrzymane w tym schemacie ikonograficznym, doczekały się - wg słów Przemysława Mrozowskiego - „aktualizacji” i uwieczniają kobietę wyraźnie dojrzalszą. Do tych należy seria portretów królowej, których przykłady zachowały się w kolekcjach polskich (Zamek Królewski na Wawelu, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie), ale też zagranicznych. Dobrym przykładem ostatnich może być portret królowej z Poggio Imperiale we Florencji (https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/portret-marii-kazimiery-sobieskiej-w-kosciele-sw-stanislawa-w-rzymie#photo=81958).

Dwie cechy omawianego obrazu można uznać za szczególnie interesujące. Pierwszą z nich jest owalna rama otaczająca portretowaną. Została namalowana w sposób iluzjonistyczny, nawiązując do tzw. „trompe l-oeil”, oszustw dla oka, chętnie wprowadzanych w malarstwie barokowym. Rama, z partiami światła i cienia tworzy wrażenie trójwymiarowości i wprowadza dodatkowy plan do kompozycji. W rezultacie portretowaną odbieramy jak postać w oknie. Drugą cechą, która zwraca uwagę przy dokładnej obserwacji obrazu, jest jego szkicowy charakter, malowanie szerokimi, swobodnymi pociągnięciami pędzla. Jest to zwłaszcza widoczne w partiach stroju królowej - staniku sukni oraz gronostajowym płaszczu, jednak pewne wrażenie „non finito” dostrzec można również na twarzy portretowanej, przy sznurze pereł, czy na włosach.

Józef Skrabski w opracowaniu poświęconym historii kościoła i hospicjum św. Stanisława wspomina, że w roku 1687 biskup przemyski Jan Stanisław Zbąski ufundował na rzecz polskiej świątyni portrety królewskie. Autor wyjaśnia, że nie jest jasne, czy chodzi o dwa wizerunki o nieznanej proweniencji - omawiane dzieło oraz portret Jana III w zbroi kolczej (drugi z portretów króla, w karacenie, jest darem Leona Czosnowskiego z roku 1976). 

Odmienne kompozycje obu dzieł, portretu Marii Kazimiery oraz portretu Jana III, różne proporcje postaci, a także wyraźne rozbieżności warsztatu artystycznego, przemawiają za tym, że dzieła powstały niezależnie i raczej nie mogły stanowić pary. 

Portret poddano konserwacji w 2024 r., dzięki finansowaniu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA.

Dane techniczne: płótno, olej
Wymiary: 96,5 x 70 cm (w ramie 115 x 90 cm)