Spośród dwóch wizerunków Jana III znajdujących się w kolekcji kościoła i hospicjum św. Stanisława w Rzymie jeden ukazuje go według wzoru należącego do najbardziej rozpowszechnionych, drugi zaś stanowi prawdziwą rzadkość. Dzieło jest wyjątkowe zarówno z uwagi na strój portretowanego jak i obecność korony, sporadycznie przedstawianej na malarskich wizerunkach króla. Uwagę zwraca fizjonomia; rysy twarzy, wskazujące na człowieka w sile wieku, zostały odmalowane wyraziście, wręcz dosadnie. Ponadto, obraz jest niezwykle interesujący ze względu na klasę malarską - przy wnikliwej obserwacji dostrzegamy w nim brawurowe rozwiązania świadczące o wysokich umiejętnościach twórcy.

Jan III ubrany jest w kolczugę, która rzadko występuje na jego portretach bez innych elementów uzbrojenia. Często bywa przykryta dodatkowo karaceną, typem pancerza spopularyzowanym w czasach panowania króla Sobieskiego. Kolczuga ozdobiona jest czterema pozłacanymi zapięciami oraz trzema maskami - po bokach lwimi, po środku (najprawdopodobniej) odtwarzającą orlą głowę. Motywy tych zwierząt, nawiązujące do tradycji rzmskiej, pojawiają się na innych portretach króla jako dekoracja skórzanych pasków „pteryges”, przy naramiennikach, i mają wymowę apotropaiczną. Wierzchnim strojem króla jest czerwona delia podszyta ciemnym futrem, z futrzanym kołnierzem, spięta przy szyi długim pasem dekorowanym szlachetnymi kamieniami. Pod kolczugą Sobieski nosi żupan w kolorze głębokiej czerwieni. Jego rękaw jest swobodnie malowany, z oddaniem załamań materiału i jego faktury, o śmiałym kontrastowaniu partii jasnych i ciemnych. Poniżej, na lewym przedramieniu, widoczny jest karwasz. Prawa dłoń króla, ukazana na ciemnym tle futra delii, została ujęta w śmiałym skrócie perspektywicznym. Sobieski dwoma palcami obejmuje krzyż wieńczący zamkniętą koronę. Symbol władzy monarszej spoczywa na poduszce, zamykającej dolną część kompozycji z lewej strony. Forma korony jest odmienna od uwiecznionej na portretach króla powstałych w kręgu malarzy związanych z jego dworem, co może być ciekawym wątkiem przy dalszych badaniach ikonograficznych i historycznych portretu.

Rysy twarzy monarchy sugerują, że obraz powstał wkrótce po koronacji, lub został namalowany w oparciu o wizerunek dokumentujący wygląd Sobieskiego jeszcze w czasach hetmańskich. Szukając wzorów dla tego dzieła należy zwrócić uwagę na medal wybity z okazji zwycięstwa pod Chocimiem, autorstwa gdańskiego mincerza Jana Höhna młodszego (https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/portret-jana-iii-sobieskiego-w-kosciele-sw-stanislawa-w-rzymie#photo=81944). Na awersie medalu ukazany został frontalnie dowodzący wojskami hetman wielki koronny Jan Sobieski. Pod delią o szerokim kołnierzu z futra nosi kolczugę, z dwoma charakterystycznymi sznurkami o ozdobnych zakończeniach. Trudno oprzeć się wrażeniu podobieństwa między medalem a omawianym portretem. Widzimy je np. w układzie delii, czy sposobie ukazania wąsów mocno wywiniętych ku górze. Na prawdopodobną inspirację medalem wskazuje także światłocieniowe oddanie rysów twarzy w obrazie i jej „ostra” charakterystyka, będąca być może efektem przeniesienia na płótno plastycznego reliefu medalu.

Józef Skrabski, autor opracowania na temat historii oraz zbiorów kościoła i hospicjum św. Stanisława w Rzymie, pisze, że w roku 1687 biskup Jan Stanisław Zbąski podarował do świątyni portrety Jana III i Marii Kazimiery. Wizerunki stanowiły ważny element uroczystości celebrowanych w kościele ku czci św. św. Kazimierza oraz Stanisława. Nie są jednak znane dalsze informacje o wyglądzie tych obrazów, dlatego nie można jednoznacznie stwierdzić, aby ów portret Jana III oraz zachowany Marii Kazimiery, były tym właśnie darem Zbąskiego. Dodatkowo należy podkreślić, że portret królowej nie stanowi pary dla omawianego dzieła, tak malarsko jak i kompozycyjnie. Obecność portretu Jana III, o którym mowa, daje się potwierdzić w zbiorach polskiej świątyni dopiero w roku 1935.

Powracając jeszcze do samej ikonografii trzeba zaznaczyć, że poza wspomnanym wyżej medalem Höhna ten typ ujęcia rozpoznać możemy również w mało znanym rytowanym przedstawieniu Jana III autorstwa Giuseppe Marii Mitellego (1634-1718). (https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/portret-jana-iii-sobieskiego-w-kosciele-sw-stanislawa-w-rzymie#photo=81945). Odbitka powstała w 1683 r. we Włoszech, w czasie wielkich zwycięstw Sobieskiego pod Wiedniem i Ostrzyhomiem, o czym informuje inskrypcja umieszczona pod wizerunkiem. Mimo, że rycina ukazuje węższy kadr, twarz i popiersie, relacja z obrazem z kościoła i hospicjum św. Stanisława nie ulega wątpliwości. Rycina powstała w 1683 r., a dar Zbąskiego datowany jest na cztery lata później. Niewykluczone więc, że omawiany portret był w Rzymie już wcześniej. Czy w 1687 r. biskup przemyski mógł podarować do kościoła wizerunek reprezentujący ikonografię króla z czasów elekcji i koronacji? Przypomnijmy, że w latach 80. XVII w. sformułowany został wizerunek Jana III wcielenie Marsa Sarmackiego, o silnych inspiracjach sztuką antyku rzymskiego. Postawione wyżej pytanie musi pozostać na razie bez odpowiedzi.

Na zakończenie warto dodać, że kompozycję portretu z kościoła św. Stanisława powtarza dzieło znajdujące się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/portret-jana-iii-sobieskiego-w-kosciele-sw-stanislawa-w-rzymie#photo=81946). Jest ono wyraźnie słabszej klasy artystycznej, zapewne namalowane zostało później, jednak zasługuje na uwagę ze względu na rzadkość uwiecznionej na nim ikonografii.

Portret poddano konserwacji w 2024 r., dzięki finansowaniu Narodowego Instytutu Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA.

Dane techniczne: płótno, olej
Wymiary: 97 x 70 cm (w ramie 115 x 90 cm)