W 1881 r. odbyły się w Rzymie uroczystości przywrócenia w Kościele katolickim kultu obu świętych apostołów Słowiańszczyzny; kult ten głosił w Rzymie i poza nim polski zakonnik Piotr Semenenko, znajomy Matejki. W 1885 r. był on w Krakowie z kazaniami i niewykluczone, że mógł wywrzeć na malarza wpływ. Idee pansłowiańskie w najbliższym kręgu malarza rozpowszechniał zaś Marian Gorzkowski. Od 1884 r. Matejko uczestniczył w krakowskim komitecie obchodów tysiąclecia działalności Cyryla i Metodego. Początkowo miał projektować chorągiew jako dar Krakowa dla Welehradu. Powstały ostatecznie feretron wysłano do Rzymu, gdzie na prośbę malarza poświęcił go 26.06.1885 papież Leon XIII. Wystawiony następnie w katedrze wawelskiej obraz został zawieziony na Morawy na koniec uroczystości rocznicowych przez samego Matejkę i delegację polską. Malarz nie zapominał o czeskich korzeniach swojej rodziny, czego dowiódł choćby w kompozycji „Bitwy pod Grunwaldem”. W połowie lat 80. wykonał również kilka projektów witraży, które zamierzał zaproponować do katedry św. Wita w Pradze, w związku z trwającą wówczas jej restauracją. Przedstawiały one święte patronki Czech.

W dorobku Matejki obraz nie jest typowy. Frontalne przedstawienie świętych, stojących przed ołtarzem, symetryczna kompozycja wskazują na podjęcie próby świadomej archaizacji obrazu religijnego, która mogła wiązać się z oficjalnym charakterem daru i ołtarzowym przeznaczeniem. Typowe zaś jest wykorzystanie fantazyjnych i wspaniale dekorowanych strojów dawnych do stworzenia bogatej feerii barwnej. Szczególnie interesujące wydaje się sformułowanie przez malarza słowiańskiego programu politycznego (być może w kontekście austriackiej odmowy nadania uroczystościom w Welehradzie państwowej rangi): w tle dostrzegamy wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, a także piastowskiego orła i litewską Pogoń. Pod obrazem znalazł się ostentacyjny napis: Słowianom. „Matejko malując twarz Cyryla - jak sam mówił - chciał «w niej wyrazić myśl, rozum, w twarzy zaś św. Metodego spełnienie obowiązku i czynu». (...) U stóp świętych mężów roztrzaskany posąg Światowida, wyraźnie wskazujący, że czasy pogańskich wierzeń dobiegły właśnie końca” (Elżbieta Matyaszewska). Zapewne już po zawiezieniu obrazu do Welehradu Matejko namalował jego mniejszą i bardziej szkicową replikę na desce. W 1887 r. została ona przekazana do Muzeum Mielżyńskich w Poznaniu (ob. Muzeum Narodowe w Poznaniu).