Pomnik nagrobny przedstawicieli rodu Sapiehów w Berezie (Bereza, Bereza Kartuska, biał. Бяроза, Biaroza).

Na miejskim cmentarzu w Berezie, położonym za południowym murem dawnej kartuzji, znajduje się wysoki murowany obelisk. Pomimo interesującej formy i niewątpliwie XIX-wiecznej proweniencji nie figuruje on na liście zabytków kultury Republiki Białorusi. Jest wysoką (3,69 m) piramidą o podstawie równoramiennego trójkąta (o boku 2,25 m), wymurowaną z palonej cegły na zaprawie piaskowo-wapiennej. W jego ścianach - południowej i południowo-wschodniej - znajdują się głębokie wnęki w profilowanych obramieniach.

Pomnik powiązany jest z rodziną Sapiehów, której przedstawiciele z linii czerejsko-różańskiej byli pochowani w krypcie kościoła Kartuzów, ufundowanego przez podkanclerzego litewskiego Kazimierza Leona Sapiehę jako rodzinna nekropolia. Po kasacie klasztoru Kartuzów (1831) na mocy carskiego ukazu, który oficjalnie był następstwem zaangażowania zakonników w powstanie listopadowe, kościół i dawne eremy przetrwały kolejne trzy dekady, zanim wydano rozporządzenie o ich rozbiórce. W grodzieńskim Archiwum Historycznym zachowała się drobiazgowa, opisana na kilkudziesięciu kartach, relacja z tych prac. Wśród licznych dokumentów znalazł się zapis, że podczas wyburzania ścian kościoła znaleziono cynową trumnę ze szczątkami Kazimierza Leona Sapiehy. Zdecydowano wówczas, że zarówno prochy podkanclerzego, jak i trumny innych Sapiehów pochowanych w krypcie pod kaplicą św. Brunona zostaną przeniesione na miejscowy cmentarz. Początkowo pochowano szczątki Kazimierza Leona przy jego skraju, wystawiając nad grobem jedynie drewniany krzyż, jednak później urządzono tam wspólny pochówek wszystkich zmarłych, upamiętniając to miejsce murowanym obeliskiem w kształcie wysokiej piramidy.

Przez wiele lat obiekt był narażony na niekorzystne działania czynników atmosferycznych. Murowana, pobielona struktura podlegała procesom destrukcji - powierzchnia tynków i cegieł wietrzała, korodowały metalowe elementy we wnękach, mocno nadwerężony został jeden z narożników (zapewne na skutek dewastacji). Fatalny stan budulca stanowił zagrożenie dla stabilności pomnika - częściowo zlasowana cegła osypywała się powierzchniowo, a wody opadowe, które dostawały się w spękania, powodowały niszczenie obiektu od wewnątrz, szczególnie podczas zamarzania. Fragmentarycznie zachowane tynki i resztki profili zostały zaatakowane przez mikroorganizmy.

W ramach programu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą 2018” ze środków finansowych Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury udało się sfinansować przy bereskim obelisku konieczne prace remontowo-konserwatorskie. Zostały przeprowadzone w 2. połowie 2018 r. pod kierunkiem dr Doroty Piramidowicz, przez konserwatora dzieł sztuki Andrzeja Kazberuka i dwóch mieszkańców Berezy - dziennikarza Mikołaja Sinkiewicza i nauczyciela Wasyla Nowika.

Działania miały na celu zabezpieczenie obiektu, zrekonstruowanie ubytków cegieł, tynków, zwieńczenia oraz odtworzenie płyt inskrypcyjnych. Do uzupełnień i rekonstrukcji wykorzystane zostały cegły pochodzące z rumowiska dawnej kartuzji, co było zasadne, ponieważ pomnik został wystawiony z cegieł pozyskanych przy rozbiórce klasztornego kościoła w 1869 r. Obelisk został wzmocniony, wykonano niezbędne uzupełnienia ścian i profili. W zwieńczeniu posadowiono krzyż z XVII-wiecznego metalowego płaskownika, wsparty na odkutej z piaskowca kuli. W miejscu czterech wnęk o różnym kształcie wstawiono tablice wykonane z ciemnego granitu szwedzkiego. Zostały one zaprojektowane współcześnie (nieznane są przekazy mówiące o ich historycznych treściach), a ich celem było upamiętnienie rodu Sapiehów, jednego z najważniejszych w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów zarówno dla Litwy, jak i dla Korony. Na czterech tablicach znalazły się: sapieżyński herb Lis, odwołanie (w języku polskim i białoruskim) „Prochom przedstawicieli rodu Sapiehów przeniesionym tu z krypty kościoła kartuzów w Berezie w 1869 roku”, łacińska sentencja „Requiescant in pace”, data 1869. Na gładkiej ścianie obelisku została zamocowana piąta tablica z listą nazwisk pochowanych tu Sapiehów, sporządzono na podstawie przekazów archiwalnych i literatury nawiązującej do historii rodu (w dwóch językach - polskim i białoruskim). Zgodnie z obecną wiedzą byli to:

Kazimierz Leon Sapieha (1609-1656) - podkanclerzy litewski, fundator kartuzji w Berezie

Paweł Jan Sapieha (1610-1665) - wojewoda wileński, hetman wielki litewski

Anna z Kopciów Sapieżyna (1627-1707) - wojewodzina wileńska, żona Pawła Jana

Kazimierz Jan Sapieha (ok. 1642-1720) - wojewoda wileński, hetman wielki litewski

Leon Bazyli Sapieha (1652 lub 1656-1686) - generał artylerii litewskiej

Franciszek Stefan Sapieha (?-1686) - koniuszy litewski

Zofia Sapieżanka (?-1694) - córka Franciszka Stefana, koniuszego litewskiego

Maria de Béthune Sapieżyna (1677-1721) - marszałkowa wielka litewska, żona Aleksandra Pawła

Jerzy Stanisław Sapieha (1667-1732) - wojewoda mścisławski

Krystyna Sapieżanka (?-1733) - córka Jerzego Felicjana, wojewody mścisławskiego

Kazimierz Józef Sapieha (?-1749) - starosta olkienicki i jałowski

Michał Antoni Sapieha (1711-1760) - podkanclerzy litewski

Tekla z Radziwiłłów Sapieżyna (1703-1747) - podkanclerzyna litewska, żona Michała Antoniego

Aleksander Michał Sapieha (1730-1793) - wojewoda połocki, kanclerz wielki litewski

Michał Ksawery Sapieha (1735-1766) - krajczy wielki litewski

Magdalena Agnieszka z Lubomirskich Sapieżyna (1739-1780) - kanclerzyna wielka litewska, żona Aleksandra Michała

Franciszek Sapieha (1772–1829) - generał artylerii litewskiej