Synagoga w Żółkwi wyróżnia się w skali światowej. Jest przykładem świątynnej architektury obronnej zbudowanej w stylu renesansowym, wzbogaconym o elementy baroku.

Gmina żydowska w Żółkwi i jej wybitni twórcy
Żółkiewska gmina żydowska należała do najważniejszych w Rzeczpospolitej. To tutaj Jan III Sobieski zezwolił rodzinie Lewi na założenie pierwszej w kraju drukarni talmudycznej (1690) oraz na kolportaż wydawanych tu dzieł na terytorium całego królestwa. Filozof Natan Krochmal, uczony Aleksander Sender Schor, pisarz i doktor orientalistyki Majer Letteria, drukarz Uri Feibusha Halevi, krajoznawca galicyjski Elizer Fawir to przykłady wybitnych przedstawicieli społeczności żydowskiej, którzy pochodzili z Żółkwi.
 
Historia powstania synagogi w Żółkwi
Prężna i liczna lokalna gmina żydowska postawiła drewnianą synagogę już w 1624 r. w domu Arona Moszkowicza. Na tak zwanej ulicy Żydowskiej, oprócz synagogi, działały wszystkie instytucje niezbędne wyznawcom judaizmu: łaźnia rytualna z mykwą, szechita (miejsce dla uboju drobnych ptaków), Bejt ha-Midrasz (szkoła z biblioteką i salą modlitewną) oraz hekdesz (szpital і żydowskie stragany). W 1640 r. gmina otrzymała zgodę na utworzenie szkoły talmudycznej (jesziwy). W 1688 r. Żydzi zajmowali 88 domów w Żółkwi i ich populacja rosła.
 
Synagoga z czasów króla Jana III Sobieskiego
Pomienioną bóżnicę na temże miejscu nową z fundamentu tak jak im się będzie podobało murować i wystawić y one wewnątrz wedle zwyczaju ich ochędożyć. Na której murowanie y kamienia w górach [kamieniołomach] na gruncie naszym będących bronić nie będziemy, ani przeszkody żadnej w tej bożnicy onym samym y potomkom ich czynić nie pozwolemy […] – brzmi fragment przywileju wydanego w 1687 r. przez króla Jana III Sobieskiego oraz królewicza Konstantego, jego syna. Dokument zezwalał żółkiewskiej gminie żydowskiej na budowę murowanej synagogi. Przychylność monarchy sięgała dalej: Jan III Sobieski wygospodarował na budowę świątyni dotację w wysokości 6 tys. złotych polskich. Pięć lat zajęły przygotowania do budowy oraz uzyskanie dodatkowej zgody arcybiskupa lwowskiego Konstantego Samuela Lipskiego. Prace ruszyły w 1692 r. i trwały 6 lat.
 
Murowana synagoga zwana „Sobieski-szul”
Murowana synagoga w Żółkwi powstała w miejscu starej drewnianej. W założeniu miała stanowić schronienie dla ludności na wypadek najazdu tureckiego lub tatarskiego. Bożnicę wzniesiono z kamienia na planie kwadratu. Jej dwumetrowej grubości (sic!) ściany od wschodu i północy wsparto solidnymi przyporami. Budynek wyposażono w masywne drzwi. Wrażliwy na ogień dach ukryto za wysoką attyką o obronnym charakterze. Wzdłuż zachodniej attyki biegł dekoracyjny grzebień z ażurowymi wieżyczkami w narożnikach. Od południa przylegał do sali głównej sklepiony babiniec. Galeria była połączona z główną salą modlitwy za pomocą sześciu niewielkich okienek przeznaczonych tylko do słuchania modlitwy – kobiety nie mogły oglądać ceremonii, ponieważ okienka umieszczono 2,5 metra nad podłogą.
 
Fasadę bożnicy zdobiły herby Sobieskich i Rzeczpospolitej. Motywy te powtarzała wewnętrzna polichromia zawierająca tradycyjne symboliczne motywy zwierzęce i hebrajskie napisy. Nad salą główną rozpięto dziewięciopolowe sklepienie wsparte na czterech kolumnach. Nad niszą Tory znajdowało się okrągłe okno.
 
Synagogę rozbudowano w XVIII w., uzupełniając zespół o skrzydło zachodnie (sień z trzema bogato zdobionymi portalami późnobarokowymi). Po pożarze miasta w 1833 r. świątynię pieczołowicie odremontowano. Stała się znaczącym ośrodkiem religijnym oraz jedną z najważniejszych szkół studiów teologicznych. Co ciekawe, sklepienie synagogi zostało ozdobione na wzór kościoła katolickiego – kolumny toskańskie i pilastry były ozdobione rozetami i palmetami. Synagoga była znana – artystyczną uwagę poświęcał jej sam Jan Matejko.
 
Świątyni nie omijały pożary: w 1724 r. i 1833 r. Po zniszczeniach każdorazowo budynek był odbudowywany. Przy okazji wprowadzane były mniej lub bardziej istotne zmiany w jego architekturze.
 
Powojenne dzieje synagogi w Żółkwi
W pierwszej połowie XIX w. synagoga zyskała „attykę krakowską” na fasadzie wraz z pseudostrzelnicami. Na początku XX w. budynek wymagał daleko idącego remontu. Prace konserwatorskie rozpoczęte w 1938 r. nie zostały ukończone ze względów finansowych.
 
Po ataku na Związek Sowiecki, Niemcy wkroczyli do Żółkwi i niezwłocznie przystąpili do burzenia synagogi. Nie było to łatwe – grube mury opierały się ładunkom wybuchowym. Ostatecznie została zniszczona południowa galeria dla kobiet, bryła zachodnia straciła dach i sklepienie, a w głównej sali modlitwy zburzono trzy pola sklepień i kolumny oraz dach. Lokalna społeczność żydowska nie uniknęła zagłady. Wojnę przeżyło jednie ok. 70 Żydów żółkiewskich.
 
Po wojnie, w czasach ZSRR, częściowo odnowiona synagoga została wpisana w 1963 r. do Narodowego Rejestru Zabytków Architektury. Nie zapobiegło to jednak jej dalszej dewastacji. Przez lata budynek służył jako magazyn. W 2000 r. żółkiewska synagoga znalazła się na liście World Monument Watch, niezależnej inicjatywy mającej na celu ratowanie zagrożonych zabytków na świecie. Do dziś zaniedbany zabytek czeka na remont konserwatorski, który przywróciłby mu historyczny blask.