Zamek w Trembowli należy do budowli o szczególnie bogatej historii, opromienionej sławą bohaterskiej obrony podczas wojny polsko-tureckiej z lat 1672-1676. Wydarzenie to urosło wręcz do rangi symbolu obrony południowo-wschodnich rubieży Rzeczypospolitej przed nawałą turecką. Niewątpliwie powstaniu swoistej legendy twierdzy trembowelskiej sprzyjała bohaterska postawa żony komendanta, Anny Doroty Chrzanowskiej.

Trembowla (ukr. Теребовля) to obecnie miasto rejonowe na zachodniej Ukrainie w obwodzie tarnopolskim, nad rzeką Gniezna, dopływem Seretu. Jest to jedna z najstarszych osad na ziemi halickiej, zamieszkana już w IX w., a wzmiankowana po raz pierwszy w źródłach pisanych pod koniec XI w., jako stolica księstwa trembowelskiego, pozostających pod władzą kniaziów Rościsławowiców. Taką rolę Trembowla pełniła do 1141 r., kiedy to została wcielona do księstwa halickiego. Niemniej osada nadal pozostawała ważnym ośrodkiem handlu, leżała bowiem na przecięciu dwóch ważnych szlaków, wschodniego, biegnącego w kierunku Kijowa oraz południowego, prowadzącego w stronę Morza Czarnego. W latach 40. XIV w. Trembowla przeszła w posiadanie króla Kazimierza Wielkiego. Tutejszy zamek został wymieniony na liście inwestycji tego monarchy na Rusi, przekazanej nam w Kronice Katedralnej Krakowskiej (obok realizacji we Lwowie, Przemyślu, Sanoku, Lubaczowie, Haliczu i Tustaniu). Warownia, wzniesiona na miejscu wcześniejszego grodu ruskiego, zabezpieczała nowe nabytki terytorialne króla na Rusi, stanowiła też siedzibę królewskiego starosty. W 1389 r. Władysław Jagiełło nadał Trembowli prawo magdeburskie. Około 1420 r. ten sam władca wydał przywilej na lokację nowego miasta na drugim brzegu Gniezny. Odtąd funkcjonował podział Trembowli na Starą - pod zamkiem oraz Nową - za rzeką. W XV w. miasto stało się miejscem odbywania sądów szlacheckich dla okolicznej szlachty: ziemskiego i grodzkiego. Trembowla miała też duże znaczenie strategiczne, bowiem znajdowała się na tzw. szlaku kuczmańskim, jednym z tradycyjnych kierunków najazdów tatarskich. Nie może więc dziwić, że miasto i zamek były przedmiotem częstych ataków. W 1498 r. Trembowla ucierpiała podczas najazdu wojsk tureckich paszy Sylistrii Bali beja, wspieranych przez oddziały mołdawskie hospodara Stefana III (był to odwet za wyprawę bukowińską Jana Olbrachta). W ciągu XVI stulecia wielokroć staczano tu boje z Tatarami, ze zmiennym szczęściem. W 1534 zniszczony i zaniedbany zamek „wielkim kosztem i z niezwykłym pospiechem” odbudował ówczesny starosta trembowelski i kasztelan krakowski, Andrzej Tęczyński. Kolejnego dzieła odbudowy twierdzy podjął się starosta trembowelski Aleksander Bałaban. Prace ukończono przed 1631 r.

Nie znamy w pełni rozplanowania zamku z czasów Kazimierza Wielkiego, choć wiadomo, że budowla ta niewiele różniła się narysem od obecnie istniejącej. Zamek wzniesiono z kamienia na miejscu starszych umocnień ruskich, na krańcu wydłużonego cypla o stromych zboczach, w zakolu Gniezny. Jedyny dostęp do warowni wiódł od strony północnej. Posadowiono ją na rzucie nieregularnego pięcioboku, zwężającego się ku południowi, z północną kurtyną załamaną w połowie swej długości. Wjazd wiódł przez wieżę bramną, na rzucie nieregularnego czworoboku, usytuowaną w północnej części wschodniego muru obwodowego. Zabudowa wewnętrzna była najpewniej wyłącznie drewniana.

Wygląd zamku po „kosztownej i pośpiesznej” przebudowie Andrzeja Tęczyńskiego możemy rekonstruować dzięki inwentarzom budowli z lat 1550 i 1551 r., omówionymi szczegółowo przez Aleksandra Czołowskiego, ostatnio zaś Tadeusza Grabarczyka. Nie zmieniono wówczas średniowiecznego rozplanowania warowni. W miejscach, gdzie obwód obronny z XIV stulecia uległ destrukcji (południowy i zachodni odcinek murów), wzniesiono umocnienia drewniane (z dębu). Wieńczyły je drewniane „blanki”. Rozpoczęto też kopanie suchej fosy od strony północnej. Wieża bramna miała trzy kondygnacje, zamykana była podwójnymi wrotami. Na pierwszej kondygnacji znajdowała się izba pisarza grodzkiego, na piętrze przechowywano część arsenału zamkowego, w tym proch i kule. Drewniany dom zamkowy stał przy kurtynie wschodniej (kamiennej). W przyziemiu znajdowały się pomieszczenia magazynowe, wyżej pokoje mieszkalne, w tym izba, ozdobiona malowanymi nad drzwiami herbami: Jagiellonów i Tęczyńskich. Znajdował się w niej także stół z herbem panów na Tęczynie oraz kaflowy piec - było to zatem pomieszczenie reprezentacyjne. Nad kondygnacją mieszkalną było poddasze, podzielone na pięć komór. Prócz domu zamkowego w obrębie umocnień znajdowały się: kuchnia, piekarnia, stajnia na 11 koni oraz 11 pustych komór, wzniesionych na murowanych fundamentach, zapewne o proweniencji średniowiecznej. W pobliżu stajni była też „studnia dębowa”. Na podzamczu umiejscowiono dalsze budynki gospodarcze, w tym browar, słodownię oraz młyn. Po 16 latach od odbudowy Andrzeja Tęczyńskiego całe założenie obronne było w złym stanie i wymagało pilnych remontów. Najpewniej nie zostały one przeprowadzone, bowiem w 1575 r. Trembowla została zniszczona przez Tatarów, a w 1594 r., podczas tzw. powstania Nalewajki, miasto wraz z zamkiem zajęli przejściowo Kozacy.

Dzieła restauracji zamku dokonał dopiero starosta trembowelski Aleksander Bałaban. Także i on nie zmienił w sposób zasadniczy średniowiecznego układu budowli, ograniczając się do odtworzenia nadwątlonych lub zniszczonych murów. Zamek otrzymał natomiast dwa potężne dzieła obronne. Od południa wzniesiono masywną basteję, posadowioną na rzucie owalu, wyposażoną w rzędy strzelnic dla armat i broni ręcznej, rozlokowane na dwóch kondygnacjach. Mury bastei przekraczały w przyziemiu 4 metry grubości. Od północnego wschodu obwód obronny wzmacniała heksagonalna baszta, także wyposażona w otwory strzelnicze. Również w odbudowanych murach obronnych wykonano strzelnice dla broni palnej. Dom zamkowy stał nadal przy kurtynie wschodniej, lecz był już wykonany nie z drewna, a z kamienia. Nowy wjazd przebito w kurtynie wschodniej, za dawną wieżą bramną. Na dziedzińcu znajdował się wówczas „wieża szlachecka”, o której nie wspominają źródła z XVI stulecia. Wzniesiona więc została już w XVII w. (do celów obronnych i penitencjarnych), a jej kształt oddał na swej rycinie Romeyn de Hooghe.

Przebudowa Bałabana znacząco poprawiła walory obronne zamku. Mimo tego w 1648 r. wpadł on w ręce powstańców kozackich. W 1672 r. warownię przejściowo zajęła załoga turecka, wkrótce wróciła ona jednak w ręce polskie. Jesienią 1675 r. kilkutysięczny korpus turecko-tatarski pod dowództwem Ibrahima Szyszmana przystąpił do oblężenia zamku. Broniła go wówczas niewielka załoga, składająca się z 80 żołnierzy i około 200 szlachty, chłopów oraz mieszczan. Dowództwo sprawował kapitan Jan Samuel Chrzanowski. Po dwutygodniowym oblężeniu, nic nie wskórawszy, Szyszman, obawiając się nadchodzącej odsieczy pod wodzą Jana Sobieskiego, zarządził odwrót. Ponoć ducha walki załogi podtrzymywała skutecznie żona komendanta, Anna Dorota Chrzanowska (z domu von Frezen), grożąc nawet małżonkowi śmiercią, gdyby ten zdecydował się poddać. Zaciekła obrona trembowleskiej twierdzy przeszła do legendy, a sama warownia stała się ważnym punktem strategicznym na pograniczu polsko-tureckim. Po 1699 r. zamek stracił znaczenie militarne i popadł w ruinę. Po 1772 r. został przejęty przez zaborcze władze austriackie, następnie zaś częściowo rozebrany, częściowo wykorzystany na koszary. W końcu XIX w., ze względu na znaczenie zabytku jako pamiątki narodowej, zatrzymano rozbiórkę obiektu, a ruiny zabezpieczono i udostępniono do zwiedzania. 11 listopada 1900 r. odsłonięto obok ruin warowni pomnik Anny Doroty Chrzanowskiej, projektu miejscowego rzeźbiarza Jana Bochenka. W 1923 r. został on zrekonstruowany po zniszczeniach wojennych. Podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu zamek uległ dewastacji i aktom wandalizmu (m.in. w 1944 r. zniszczono pomnik Chrzanowskiej). Prace badacze i zabezpieczające podjęto dopiero w latach 80. XX w. Obecnie zamek jest utrzymywany w stanie trwałej ruiny i udostępniony do zwiedzania. W 2012 r. odnowiono cokół, na którym ustawiono nowy pomnik bohaterskiej komendantowej (zaprojektował go Roman Wilhuszynśkyj).