Ołomuniec, ze względu na swoje położenie nad rzeką Morawą, na szlaku komunikacyjnym między Krakowem a Pragą, od XVI do XIX w. pełnił rolę strategicznej twierdzy. Jedną z zachowanych fortyfikacji w okolicy miasta jest fort Tafelberg, zbudowany na wzgórzu Tabulový vrch za panowania cesarzowej austriackiej Marii Teresy. Obecnie służący jako archiwum Szpitala Uniwersyteckiego fort był świadkiem dramatu wielu polskich patriotów. 

Architektura fortu Tafelberg

Fort Tafelberg powstał w latach 1839-1846, równolegle z niemal identycznym fortem Galgenberg. Jako takie te dwie twierdze są wyjątkowe, ponieważ nie weszły w skład numerowanego cyframi rzymskimi wieńca fortów wokół Ołomuńca. 

Budowa twierdzy, oddalonej zaledwie o kilometr od miasta, przy której pracowało około 300 robotników, obyła się bez większych komplikacji. Fort ma imponujący, symetryczny kształt pięciokąta z półkolistym bastionem skierowanym w stronę miasta. Jego projekt wykorzystuje naturalne ukształtowanie terenu. W centrum założenia znajduje się dwukondygnacyjny budynek koszar, do którego prowadzi zadaszona droga. Reduta była chroniona wałem o szerokości dziewiętnastu metrów oraz murem kazamatowym z trzema kaponierami. Na zewnętrzną linię obrony obiektu skierowany był dziedziniec z drogą oraz systemem podziemnych korytarzy przeciwminowych. Dziś trudno ocenić skalę założenia z poziomu ziemi, ponieważ część fortu została zniszczona, przesłonięta przez wzniesienie i roślinność.

Historia

Na początku fort Tafelberg był przeznaczony wyłącznie na siedzibę garnizonu wojskowego. Po wybuchu powstania styczniowego w 1863 r. twierdzę przekształcono w więzienie dla polskich powstańców i działaczy patriotycznych. Mimo że działania powstańców nie objęły bezpośrednio terenu Austrii, monarchia habsburska zadecydowała o podjęciu działań prewencyjnych. Szacuje się, że w forcie więziono ponad 800 Polaków. Jednym z nich był powstaniec Adam Chmielowski, późniejszy św. Brat Albert, który trafił tam po bitwie pod Grochowiskami. Niedługo po tym wydarzeniu „Gazeta Lwowska” relacjonowała położenie przetrzymywanych w Ołomuńcu Polaków w taki oto sposób: „Ze względu na częste ucieczki i plany ucieczek zastosowano bardziej rygorystyczne środki nadzoru”. Za sprawą interwencji miejscowego proboszcza Chmielowskiemu udało się wymknąć z twierdzy, ale wielu innych nie miało tyle szczęścia.

Po wojnie austriacko-pruskiej w 1866 r. Tafelberg służył jako koszary i magazyn wojskowy. Po dwóch dekadach budynki przekształcono na kwatery oficerskie, magazyny wojskowego sprzętu i archiwum. W 2011 r. ruiny fortu przekazano Szpitalowi Uniwersyteckiemu w Ołomuńcu. Obecnie znajduje się tam archiwum placówki, a jednocześnie trwają prace nad renowacją i adaptacją fortu do celów turystycznych. Historia fortu ukazuje, w jaki sposób na przestrzeni lat adaptuje się w Czechach panoptyczną architekturę wojenną.

• J. Jeništa, M. Zormanová, Polskie ślady w Ołomuńcu, Olomouc 2022, nr 21.