W Oblastní galerie „Lázně” w Libercu w północnych Czechach prezentowana jest kolekcja malarstwa ze zbiorów znanego przemysłowca i kolekcjonera Heinricha von Liebiega. Wśród dzieł XIX-wiecznego malarstwa europejskiego poczesne miejsce zajmuje praca Maksymiliana Gierymskiego „Szabat nad Wisłą” z 1871 r.

Liberec
Liberec, mimo że jest piątym co do wielkości miastem Czech, stolicą regionu - kraju liberckiego sąsiadującego z Polską, nie należy do czeskich miejscowości najczęściej odwiedzanych przez polskich turystów. A szkoda, gdyż ma szereg atutów. Po pierwsze, malownicze położenie w Kotlinie Żytawskiej nad Nysą Łużycką, u stóp górującego nad okolicą szczytu Ještěd (1012 m n.p.m.) w Sudetach Zachodnich. Po drugie, interesującą historię, atrakcyjne zabytki i cenne kolekcje muzealne, wśród których znajduje się też polski akcent.

Kolekcja Heinricha von Liebiega
Ważnym elementem dziedzictwa kulturowego Liberca jest wystawiana w Regionalnej Galerii Lázně (Łaźnia) kolekcja malarstwa zgromadzona przez Heinricha von Liebiega (1839-1904), reprezentanta rodu przemysłowców, szczególnie zasłużonego dla rozwoju miasta w drugiej połowie XIX w. Protoplasta rodu - Johann Liebieg, założyciel fabryki tekstylnej (1828), przeszedł drogę od skromnego czeladnika tkackiego do jednego z ważniejszych przemysłowców cesarstwa habsburskiego. Jego syn, Heinrich von Liebieg (1839-1904), rozwijał rodzinne przedsiębiorstwo, oddając się równocześnie zamiłowaniu do sztuk pięknych. Był wytrawnym kolekcjonerem. Istotną część jego kolekcji stanowiły obrazy francuskich barbizończyków (nastrojowe malarstwo pejzażowe), ale też XIX-wieczne malarstwo rodzajowe z Austrii i Niemiec (głównie ze szkoły monachijskiej).

Obraz polskiego malarza Maksymiliana Gierymskiego „Szabat nad Wisłą” jest jednym z eksponatów prezentowanych na wystawie ukazującej wspomnianą kolekcję. Heinrich von Liebieg przekazał go wraz z całą kolekcją w testamencie (1904) do zbiorów Muzeum Północnoczeskiego w Libercu. Szczęśliwie kolekcja przetrwała do dziś i stanowi doskonałą ilustrację gustów wykształconego mieszczanina z końca XIX w.

Nie można pominąć architektury i historii gmachu galerii. To historyczny, niezwykle efektowny budynek łaźni publicznych. Do użytku oddano je w 1902 r. z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia panowania cesarza Franciszka Józefa I i nazwano je jego imieniem. Gmach w stylu XIX-wiecznego historyzmu powstał według projektu wiedeńskiego architekta Petera Paula Branga. Od 2014 r., po remoncie, konserwacji i adaptacji, pełni funkcję siedziby galerii muzealnej.

Maksymilian Gierymski - krótka biografia
Obraz polskiego autora jest eksponowany w ciągu ekspozycji XIX-wiecznego malarstwa pejzażowego. Zawieszono go jednak oddzielnie, co pozwala skupić na nim szczególną uwagę. Jego autor, Maksymilian Gierymski (1846-1874), to jedna z ważniejszych postaci polskiego malarstwa drugiej połowy XIX w. Żył zaledwie 28 lat. Pochodził z warszawskiej rodziny urzędniczej. Jego młodszy brat Aleksander (1850-1901), również został uznanym malarzem. Maksymilian uczestniczył w powstaniu styczniowym, następnie kształcił się artystycznie w Warszawie i Monachium. Przebywając w otatnim z wymienionych miast, zbudował swój styl malarski i zyskał uznanie, nie tylko licznie tam reprezentowanej polskiej kolonii artystycznej. Jego obrazy były zamawiane przez międzynarodowych marszandów i kolekcjonerów. W 1874 r. został członkiem Akademii Sztuki w Berlinie. Zmarł przedwcześnie na gruźlicę.

Maksymilian Gierymski uznawany jest za czołowego przedstawiciela akademickiego realizmu w malarstwie polskim. Do kanonu dzieł narodowych weszły jego sceny powstańcze rozgrywające się w rodzimym krajobrazie, sceny polowań czy nastrojowe pejzaże inspirowane widokami Mazowsza i Podlasia. Mimo krótkiego okresu pracy twórczej zyskał znaczące miejsce w dziejach sztuki polskiej.

„Szabat nad Wisłą”
Prezentowany w Libercu „Szabat nad Wisłą” powstał w 1871 r. Jest to obraz olejny na płótnie, utrzymany w zgaszonej gamie kolorystycznej, z akcentami barw i światła ożywiającymi kompozycję. Figuralna scena w nadwiślańskiej, warszawskiej scenerii przedstawia Żydów modlących się w święto Rosz-ha-Szana, zwane potocznie Świętem Trąbek, czyli w hebrajski Nowy Rok. Tego dnia dźwięk rogów (instrumentów dętych) zwiastuje święto, a modlitwa nad wodą, nad płynącą rzeką, daje możliwość oczyszczenia się z grzechów. To ważne, aby wejść czystym w Nowy Rok.

Grupa modlących się Żydów w charakterystycznych strojach nie wypełnia jednak całej kompozycji. Najważniejszą rolę pełni krajobraz, w którym scena się rozgrywa. Biedne domy i parkan nadwiślańskiej, ubogiej części Warszawy, zacumowane łodzie, stalowoszara wstęga Wisły, piaszczysta rozjeżdżona droga, połać trawy, chmurny horyzont. Do tego postacie jakby z innego świata: elegantsze towarzystwo obserwujące modlitwy, flisacy przy łodziach, figury wyłaniające się z półmroku.

Kompozycja jest wyważona, postacie rozmieszczone są rytmicznie, ich jaśniejsze stroje akcentują zamysł kompozycji. Całość w nastrojowym zmierzchu wieczoru, który rozpraszają punktowo światła latarni czy rozjarzone wnętrze domu widocznego w tle. Koloryt zróżnicowany, ale przygaszony. Złośliwa krytyka nazywała to „monachijskim sosem”, przytłumiającym barwność sceny.

To jednocześnie doskonały przykład nastrojowej kompozycji. Wielki znawca i miłośnik twórczości Gierymskiego, Stanisław Witkiewicz (ojciec), pisał o niej: „Stimmung, to jest robienie obrazu z uczucia i pamięci”. Obraz wart jest uwagi ze względu na klasę artystyczną, wirtuozerię malarską, ale też jako świadectwo nieobecnego już w takim wymiarze przenikania kultur w dawnej Warszawie. Dodatkowego „smaczku” dodaje dziełu fakt, że temat modlących się Żydów nad Wisłą podjął po latach Aleksander Gierymski. Stworzył on kilka wersji „Święta Trąbek”, cytując i parafrazując twórczość brata, wykazując się zarazem umiejętnościami malarskimi, by prześcignąć jego dokonania.

Znaczenie obrazu Gierymskiego w kolekcji Heinricha von Liebiega
Nie znamy okoliczności zakupu obrazu Maksymiliana Gierymskiego do kolekcji Heinricha von Liebiega. Czy nastąpił w wyniku sugestii marszandów, czy był to osobisty wybór kolekcjonera, który chętnie sięgał po dzieła środowiska monachijskiego? Niezależnie od tego, jak było, obecność polskiego obrazu w libereckiej, umiejętnie tworzonej kolekcji potwierdza popularność i uznanie, jakie Maksymilian Gierymski zdobył w ówczesnej Europie.

Dziś cała ekspozycja XIX-wiecznego malarstwa pejzażowego i rodzajowego zasługuje na uwagę, gdyż przypomina o malarstwie niegdyś królującym na salonach, współcześnie nieco zapomnianym, wypartym przez późniejszych artystów kolejnych fal awangardy XX w. Warto jednak pamiętać, że bez eksperymentów barbizończyków i bez doświadczeń monachijczyków kolejne przełomy w malarstwie europejskim mogłyby okazać się niemożliwe. Z naszej zaś, polskiej perspektywy warto odwiedzić Galerię „Łaźnia” w Libercu, by poznać wybitne dzieło malarskie Maksymiliana Gierymskiego i zatopić się w nastrojowej scenie przenoszącej w nieistniejący już wielokuturowy świat nad nieuregulowanymi warszawskimi brzegami Wisły.