W artykule przedstawiony jest opis oraz historia miasta Połock, w tym wspomniane zostaje zarówno pochodzenie tej miejscowości, jak kolejne przejęcia Połocka aż do Stefana Batorego, który miał wtedy wrócić pod rządy polskie aż do roku 1772, w którym przeszedł pod panowanie rosyjskie. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1862, T:6, s. 135., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Połock

W pięknej okolicy, na wyniosłym brzegu Dźwiny, przy ujściu do niej Poloty, leży starożytne miasto Połock. Podróżnikowi przybywającemu od strony Dźwiny, Połock przedstawia się okazale i poważnie, opasany mitrami i uwieńczony licznymi szczyty kościołów i cerkwi. Dzieje tego miasta odległych sięgają wieków. W początku IX stulecia zaczął tu panować ród Włodzimierza, w potomstwie księcia Wrzesława Brzęczysławowicza. Około r. 1190, według świadectwa kronikarzy, zawojować miał gród ten Mingaiłło, król litewski, i zrobiwszy zeń księstwo udzielne, osadził na nim syna swego Ginwiłłę, który przyjął chrzest święty. Po rychłym wygaśnięciu rodu Ginwiłły, Połock, szarpany niezgodą domową, uległ potędze Ryngolda, a następnie około r. 1243 Mirdowga. Synowiec jego Łowciwill darował księstwo połockie arcybiskupom ryskim, od których przeszło ono w ręce Krzyżaków, sprzedane przez tych ostatnich w r. 1307 Wileńskiemu w. ks. litewskiemu, za Giedymina do znacznej wzrosło potęgi. Około r. 1357 panował w Połocku Andrzej syn Olgierda, brat Jagiełły, który po wstąpieniu tego ostatniego na tron litewski, usiłował oderwać się od Litwy, lecz, zwyciężony, umknął do Pskowa. Osadzony na księstwie Skirgiełło, wygnany został przez mieszczan połockich r. 1380. Napróżno Jagiełło, w zamiarze przywrócenia Skirgiełły, oblegał miasto przez szesnaście tygodni: załoga mężnie oparła się przemocy Litwinów. - Po objęciu rządów Litwy przez Witolda, Połock, przyłączony do państwa litewskiego, przestał być księstwem udzielnym i otrzymał starostów zwyczajnych. Za Zygmunta I w r. 1518 oblegany był bezskutecznie przez kniaziów Szujskich, których odparł Piotr Gasztołd wojewoda połocki. Roku 1563 car Iwan Bazylewicz Groźny, wkroczywszy do Litwy z ogromnymi siłami, zdobył Połock, który odzyskał dopiero Stefan Batory po długim oblężeniu, d. 30 sierpnia 1579. - Odtąd miasto to zostawało ciągle pod rządami polskimi, aż do r. 1772, w którym przeszło pod panowanie rosyjskie. Połock w dawnych wiekach rozległy prowadził handel i bogactwem przewyższał samo nawet Wilno. Stefan Batory r. 1580 założył w nim hojnie uposażone kolegium jezuickie, którego pierwszym rektorem był Skarga. Bernardynów fundował r. 1498 Aleksander Jagiellończyk; prócz tego znajdują się tu zakony franciszkanów i bazylianów. Dziś czarne i popękane mury tych wspaniałych niegdyś gmachów smutną tylko są pamiątką świetniejszej przeszłości. Z domów poświęconych czci Bożej posiada jeszcze Połock kościół św. Zofii, tudzież ubogi i skromny klasztor, należący po dziś dzień do o.o. dominikanów, nowo zbudowaną cerkiew prawosławną i mały kościół obrządku ewangelickiego. Najokazalszą budową miasta jest byłe kolegium jezuickie, zajęte obecnie na korpus kadetów. Ściany tego gmachu, ozdobionego z niezmiernym przepychem, pokryte kiedyś były freskami i marmurem. Tu spoczywały relikwie św. Boboli, ściągające corocznie tłumy pobożnych pielgrzymów, a skarbiec zgromadzenia licznie napełniając datkami. Podanie mówi, że bogactwa te dotąd spoczywają gdzieś w murach klasztoru; poszukiwania jednak okazały się płonnymi. W ołtarzu wielkim znajduje się piękny obraz Rościli, przedstawiający Męczeństwo św. Szczepana. Postać męczennika istotnie można nazwać mistrzowską, szczególniej głowa, pełna wyrazu cierpienia połączonego z rezygnacją i miłością, należy do najlepszych utworów sztuki nie tylko u nas, ale i na Zachodzie. Również piękne są obrazy niewiadomych autorów: Wniebowzięcie N. Panny i Męczeństwo św. Barbary, szkoda tylko, że znacznie uszkodzone przez nieumiejętnych restauratorów. Kolegium to liczyło niegdyś 150 zakonników, a generał zgromadzenia posiadał władzę nad wszystkimi klasztorami jezuickimi w Polsce. Majątek jego był olbrzymi, a znakomite fabryki sukna, browary i gorzelnie znacznie jeszcze dochody powiększały. W piwnicach bywało po 1000 beczek starego wina i miodu: na stajni 40 koni do jazdy w interesach klasztoru. Szkoła liczyła do 800 uczniów, z których zawsze 60 do 70 utrzymywał zakon; prócz tego 200 przychodnich otrzymywało bezpłatną naukę, a w razie choroby, jeśli nie mieli rodziców lub krewnych w Połocku, znajdowali troskliwą opiekę w miejscowym szpitalu. Pomiędzy świątyniami Połocka najstarożytniejszym jest kościół św. Zofii, fundowany około r. 1160 przez Eufrozynę, córkę Światosława księcia połockiego, znaną w świecie pod imieniem Predisławy, która pędziła tu żywot świętobliwy, zamurowana w celi obok kościoła. Jednak budynek ten znanym później ulegać musiał przeistoczeniom, bo cechy starożytności zupełnie w nim są zatarte, tak iż dziś trudno zdać sobie sprawę z poprzedniego jego stanu. Połock, niegdyś pełen gwaru, wesołych biesiad i szczęku oręża walczących o udziały książąt, - dziś o tym wszystkim zapomniał i stał się podobnym do innych miast drugorzędnych. Dość znaczny jego handel lnem, konopiami, zbożem i żelazem, dzięki przesądom szlacheckim, jak wszędzie tak i tutaj, zostaje w ręku wyłącznie ludności izraelskiej.