W tekście opisane są dzieje katolików oraz kościoła rzymskokatolickiego w Orenburgu. Przypomniana jest historia przybyłego do Orenburga w 1833 r. dominikanina Kandyda Zielonki, a także – po powiększeniu się parafii – wysłanie kolejnego zakonnika, księdza Szczotkowskiego. W dalszej części tekstu opisane są liczby parafian w kolejnych latach istnienia kościoła. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1865, T:11, s. 128-129., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Kościół rzymskokatolicki w Orenburgu.

Wjeżdżając w granice dzisiejszej gubernii orenburgskiej i ciągnąc dalej ku wschodowi, aż do rzeki Ural, położonej w orenburgskiej gubernii, a odgraniczającej wąską wstęgą swych wód Europę od Azji i, wśród licznych cerkwi i smagłych minaretów, spotkać się można niekiedy i ze świątynią katolicką. Jedną z takich świątyń posiada miasto Orenburg, położone na granicy Azji i, gdzie w liczbie 30 tysięcy mieszkańców, złożonych z różnych narodowości, znajduje się także szczupła garstka katolików. Najdawniejsze akta przy orenburgskim kościołku znajdujące się, sięgają zaledwo 1839 roku. Z nich przekonywamy się, że pierwszych śladów przed ową epoką o zamieszkałych tu katolikach szukać należy w kościele zlotońskim, który założony pierwiastkowo dla sprowadzanych z zagranicy do rządowych kopalń i fabryk różnych rzemieślników, był zarazem parafią dla całej orenburgskiej gubernii, sześć tysięcy mil kwadratowych rozległej. Miejscowy proboszcz w Zlotońsku używał tytułu kuratora i obowiązany był corocznie zwiedzać wszystkie zakątki tej rozległej gubernii, gdzie tylko spodziewał się zastać katolików. Przybyły do Orenburga w roku 1833 dominikanin z Grodźca, ksiądz Kandyd Zielonka, znany powszechnie jako wielki miłośnik nauk, ulżył w tej pracy zacnemu kuratorowi Oszoklińskiemu, uzyskawszy we dwa lata po przybyciu swoim pozwolenie na odprawianie mszy św. i pełnienie religijnych obowiązków w Orenburgu i w okolicach podległych wewnątrzbrzegów i orenburgskiej straży. Jakoż zamianowano go vice-kuratorem winien był pełnić obowiązki w obrzędach religijnych. W miarę wszakże zwiększania się liczby katolików, wzrastała potrzeba zupełnego rozdzielenia orenburgskiej parafii pomiędzy dwóch pracowników duchownych, z którychby jeden rozciągnął swą opiekę nad wojskowymi, a drugi nad robotnikami w fabrykach i nad katolikami cudzoziemcami. Skutkiem tego klasztor księży dominikanów w Kijowie wysłał swym kosztem do Orenburga jednego z zakonników, księdza Szczotkowskiego. Pierwszy ów tedy kapelan wojskowy, zaopatrzony we wszelkie aparaty kościelne, które dotąd jeszcze istnieją, przybył do Orenburga w r. 1838. Na początku grudnia tegoż roku ks. Szczotkowski rozstał się z tym światem, a zastępcą jego mianowany został ks. Kandyd Zielonka, który zaraz w styczniu 1839 roku uformował pierwszą księgę kościelną, czyli parafialną. Pokazuje się z niej, że wszystkich katolików było wtedy 121, z tych zaś umarło osób 20. Zresztą, oprócz kilku okólników konsystorskich, oraz odezw kuratora i wezwań od władz wojskowych o pogrzebanie umarłych, lub odebranie przysięgi od świeżo do szeregów wojskowych przybyłych, nic się tam więcej nie znajduje. Dopiero w r. 1840 ks. Zielonka otrzymał od władzy duchownej księgi metryczne, wraz z prawem przechowywania ich przy miejscowej kaplicy i po raz pierwszy w tymże roku odwiedził katolików po całej gubernii, znalazłszy wszystkich w liczbie 2150 osób. Przenoszenie do czynnej armii żołnierzy z batalionów orenburgskich i śmiertelność, częściej lubiąca nawiedzać te strony od innych, sprawiała ciągłe wahanie się liczby katolików w orenburgskiej gubernii. I tak: rok 1841 wykazał 1711 głów płci męskiej, a 20 żeńskiej; rok następny głów 1037, a w tej liczbie cywilnych urzędników 50, w ileckich kopalniach 5 robotników i rodzin kozackich 158. Od tej zaś daty ogół katolików zaczyna się zmniejszać, i to trwa po rok 1856, gdyż w roku 1855 było ich tylko 1080, a w tej liczbie urzędników cywilnych 100 i kobiet 60. Pomimo podziału w 1855 roku, w drodze administracyjnej, orenburgskiej gubernii na samarską i orenburgską. A to w skutku posunięcia granic tej ostatniej dalej na południe i ku wschodowi, obowiązki kapelana korpusnego nie zostały zmniejszone, jak przekonywają o tem akta z 1855 roku. Okręg bowiem jego obejmował od zachodu Siarą i nową strażniczą linią, wszystkie w stepach kirgizkich fortece, aż do rzek Turgaju i Irgizu na wschód, Syrdarii na południe, nadbrzeża kaspijskiego morza i gubernią samarską. W roku 1856 cyfra katolików nagle wzrasta do 1416, i już stopniowo zwiększając się corocznie, doszła w końcu 1863 roku do liczby 1975 głów, to jest 1750 męskich, a 225 żeńskich; w tej zaś pierwszej liczbie widzimy 120 cywilnych, Kozaków i 40, i w ileckiej kopalni 2. Według ksiąg metrycznych, od roku 1840 po rok ubiegły 1864, zmarło 330 głów, przyszło na świat 166, nadto odbyło się ślubów małżeńskich 36. Po śmierci księdza Szczotkowskiego, urządzono katolicką kapliczkę w prywatnym domu Francuza Maloniego, a w r. 1845 dnia 15 maja, położono węgielny kamień pod budowę nowego rzymsko-katolickiego kościoła. Jakoż we dwa lata wykończono budowę istniejącego obecnie, a przedstawionego tu na rycinie kościołka, na który, oprócz bezpłatnie udzielonego przez rząd żelaza, drzewa, cegły, wydano 40 000 złp. Poświęcenie tego nowego przybytku, pod wezwaniem N. Marii Panny Loretańskiej, odbyło się d. 20 listopada 1847 r., a pierwsza na cześć Boga-Rodzicy ofiara miała miejsce w r. 1859, podczas której zabrzmiały także po raz pierwszy i organy. Organy te, wykonane przez organmistrza z Saratowa, ocenione na dwa tysiące złotych, są ofiarą p. Ciechanowskiego. Zbudowana ona jest w stylu nowoczesnym i objąć może do kilkuset osób, tak iż dla samego miasta Orenburga jest dostateczną. Posiada zakrystię i jeden ołtarz wielki, w którym umieszczony jest obraz olejny, przedstawiający Przemienienie Pańskie, nadesłany z Petersburga. W braku ambony, kazania odbywają się sprzed wielkiego ołtarza. Na jednej ze ścian kościółka, po lewej stronie od wejścia, zamieszczona jest pośmiertna tablica z napisem, ku pamięci zmarłego w Orenburgu w 1863 roku marszałka guberni wołyńskiej Mikulicza. Pod względem aparatów kościelnych, świątynia ta zaopatrzoną jest również dostatecznie; niejednokrotnie bowiem od różnych osób dochodzą ją ofiary w naturze. W miesiącu sierpniu 1864, kościołek ten w zupełności odświeżony został, a w porządku i wzorowej czystości, jakiemi się odznacza, przebija staranność o niego dzisiejszego proboszcza, księdza Antoniego Januszkiewicza. Oprócz codziennie odprawianej mszy świętej o godzinie 8 rano, w każdą niedzielę i święto odprawiają się summy z kazaniami, a garstka pobożnych obojga płci pobożne zanosi tam modły. Takie są w pobieżnym zarysie dzieje tej skromnej świątyni, o której wiele z podanych tu szczegółów zawdzięczamy p. Ignacemu Knollowi, skrzętnemu zbieraczowi pamiątek historycznych.