Isfahan, dziś trzecie co do wielkości miasto Iranu (ok. 340 km na południowy-wschód od Teheranu), miejscowi zwą perłą Iranu, a Polacy miastem polskich dzieci. Po ewakuacji z ZSRR tzw. Armii Andersa i towarzyszących jej cywilów (łącznie ponad 114 tys. osób) do Iranu (przez wieki nazywanym przez cudzoziemców Persją) znalazło się w nim ok. 20 tys. polskich dzieci, z czego ok. 3 tys. w Isfahanie. Ożywiło to stosunki irańsko-polskie. Powołano m.in. Towarzystwo Studiów Irańskich w Teheranie (1942–1945), pod którego egidą organizowano terenowe wyprawy irańskich i polskich naukowców. W trakcie jednej z nich (w październiku 1943) odnaleziono i przywrócono polskiej pamięci historycznej jeden z zapomnianych poloników.

Isfahan stolicą Imperium Osmańskiego

W 1585 r. szach Abbas I Wielki z dynastii Safawidów przeniósł stolicę z Kazwinu (nieopodal granicy z Imperium Osmańskim) do leżącego bardziej w centrum kraju Isfahanu. Dzięki wysiłkom Abbasa i jego następców miasto to stało się jednym z największych (ponad 1 mln mieszkańców) i najpiękniejszych w XVII stuleciu, z dziesiątkami szkół religijnych, setkami meczetów i łaźni publicznych oraz tysiącami sklepów i warsztatów. Isfahan przyciągał przybyszów z daleka, w tym kupców, podróżników i posłów oraz misjonarzy: najpierw hiszpańskich i portugalskich, a następnie polskich.

Teodor Miranowicz – wysłannik Jana III Sobieskiego do szacha

W 1606 r. Abbas zezwolił na powstanie biskupstwa Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego (jednego z tzw. Kościołów orientalnych), a w latach czterdziestych kościół katolicki w Isfahanie oddano pod opiekę króla Władysława IV Wazy. Wśród posłów przybywających do tego olśniewającego miasta był dwukrotny wysłannik Jana III Sobieskiego do szacha Sulejmana I (panującego w latach 1666‒1694), Ormianin Teodor Miranowicz. Tu dokonał żywota w grudniu 1686 r., tu także znajduje się jego nagrobek.

Ormianie byli wyśmienitymi kupcami. W Rzeczpospolitej niemal zdominowali handel ze Wschodem, zaspokajając rosnący popyt szlachty na produkty orientalne, zwłaszcza broń, tkaniny, stroje i przyprawy. Trudnili się importem, a z czasem produkcją dywanów, pożyczali pieniądze (nawet królom).

Związki Polaków z Persją

Dzięki swoim kontaktom oraz znajomości języków i szlaków handlowych, Ormianie świetnie nadawali się do roli dyplomatów – nieprzypadkowo stanowili większość wysłanników Rzeczypospolitej do Persji.

Teodor Miranowicz, podczas swojej drugiej i ostatniej misji do Persji, miał wysondować czy monarchia Safawidów może stać się sojusznikiem Rzeczypospolitej przeciwko Turcji. Był to czas, gdy Jan Sobieski, opromieniony sławą wielkiego wodza (zwycięstwa pod Chocimiem, 1673 r. i Wiedniem, 1683 r.), podejmował próby aktywnej polityki antyosmańskiej, w celu wzrostu znaczenia Rzeczypospolitej. Zakładały one m.in. doprowadzenie do współdziałania z Chanatem Krymskim i Persją. W przypadku tego drugiego państwa było to nawiązanie do prób wcześniejszych: aliansu Kazimierza Jagiellończyka i Uzun Hasana, sułtana turkmeńskiej Ordy Białej Owcy (1473‒1474), propozycji sojuszu Stefana Batorego przedstawionej (za pośrednictwem posłów weneckich) szachowi Isma’ilowi II (bezskutecznie), skutecznego współdziałania Zygmunta III Wazy z Abbasem I Wielkim (gdy Rzeczpospolita w latach 1620–1621 toczyła wojnę z Turkami, Persowie wykonali wyprawę odciążającą na ziemie wschodniej Turcji). Dobre relacje z państwem szachów kontynuował Władysław IV. Finalnie safawidzka Persja, pogrążona w końcu XVII stulecia w głębokim kryzysie politycznym, niezdolna do wojny z Turcją, odmówiła Sobieskiemu wsparcia.

Polskie groby na cmentarzu w Isfahanie

W Iranie, kraju islamskim, chrześcijanie wszystkich wyznań byli i są często grzebani na cmentarzach ormiańskich. Na takiej właśnie nekropolii w Isfahanie, położonej na wzgórzu górującym nad miastem, przy głównej alei cmentarnej znajduje się kwatera polska otoczona niskim murem. Jest uporządkowana; groby, położone wśród trawy i polnych kwiatów są w dobrym stanie.

Dominantą kwatery jest niewielki pomnik zwieńczony krzyżem. W centralnej części upamiętnienia znajduje się orzeł oraz napis: POLSKIM WYGNAŃCOM – RODACY. Wśród osiemnastu skromnych nagrobków uchodźców, uszeregowanych w dwóch rzędach, jest siedemnaście grobów cywilnych (głównie dzieci i młodzieży) i jeden wojskowy. Oprócz nich, przed samym postumentem, są jeszcze trzy groby: pierwszy ‒ wysłannika polskiego monarchy, drugi ‒ nieznany katolik (†1980), trzeci ‒ anonimowy (†1910).

Nagrobek Teodora Miranowicza w Isfahanie

Na kamiennym nagrobku Miranowicza widnieje dwujęzyczna inskrypcja, w językach ruskim (cyrylicą) i polskim (pismem łacińskim): Лета З ̃Р̃Ч ̃ Е ̃ [7195] декабря нощию К ̃S̃ [26] числа волею Божiею преставился в Испогани посланикь Королевского Величества Полского Θеωдоръ Мирановичъ / Leży tu grzesznik Theodor Miranowicz posłannik Krula [sic] Je^go M^iłości polskiego, decembra 26 1686. Epitafium zostało przeniesione na cmentarz spod katedry w Nowej Dżulfie (ustanowionej przez szacha Abbasa w 1606 r., istniejącej do dziś dzielnicy ormiańskiej w Isfahanie), prawdopodobnie gdy tworzono polską kwaterę (nie ma pewności czy z nagrobkiem przeniesiono także prochy królewskiego posła).