Historia bazyliki katedralnej w Grodnie
Dzieje katedry grodzieńskiej - starszej od samej diecezji, a zarazem jednej z największych świątyń, jakie wzniesiono na ziemiach Rzeczypospolitej w XVII w., związane są zakonem jezuitów, których do Grodna u schyłku swego panowania postanowił sprowadzić król Stefan Batory.

Jednak jezuici osiedlili się w Grodnie dopiero w 1622 r. Budowę siedziby zaplanowali po wschodniej stronie Rynku. W roku 1625 rozpoczęła działalność prowadzona przez nich szkoła. Pierwsze budowle, wśród nich kościół pw. śś. Piotra i Pawła, były drewniane. Budowę murowanej świątyni przerwała wojna moskiewska, w czasie której Grodno, w tym zabudowania jezuickie, dwukrotnie ucierpiało (w latach 1656 i 1660). Jezuici powrócili do Grodna w 1661 r. Ponownie otworzyli szkołę, wznowiona została również działalność studenckiego bractwa pw. Zwiastowania NMP (Kongregacji Studenckiej). W roku 1664 ziemianin Wojciech Żelarowski przekazał bractwu obraz Matki Boskiej, który zasłynął cudami. Sława obrazu Matki Boskiej zwanej Kongregacką lub Studencką przyczyniła się do przyspieszenia decyzji o budowie nowej świątyni. Prace rozpoczęły się w 1674 r., a 30 maja 1700 r. została odprawiona pierwsza msza, choć prace wykończeniowe nadal trwały. 6 grudnia 1705 r. biskup chełmiński Teodor Potocki dokonał konsekracji kościoła, który otrzymał wezwanie Św. Franciszka Ksawerego. Uroczystość odbyła się w obecności króla Augusta II i cara Piotra I.

Ważnym etapem w dziejach kościoła było wyposażenie świątyni w zespół 10 ołtarzy bocznych. Sześc z nich wykonał w latach 1707-1709 w Królewcu rzeźbiarz Krzysztof Peucker: cztery rozmieszczone są w transepcie, dwa przy pierwszych filarach nawy głównej; cztery pozostałe są zapewne dziełem majstrów wileńskich (dwa - 1715, a dwa kolejne 1730 i 1731 r.). W 1725 r. przerobiono ołtarz cudownego obrazu, który w 1773 r. przeniesiony został do kaplicy północnej, gdzie znajduje się do dziś. W latach 1736-1737 powstał ołtarz główny, wykonany w Reszlu na Warmii przez Johanna Christiana Schmidta, zięcia i od roku 1735 kierownika przeniesionego tu z Królewca warsztatu wspomnianego już Krzysztofa Peuckera. Fundator ołtarza, kasztelan mścisławski Samuel Łazowy, który wraz z żoną Konstancją podjął się sfinansowania całości prac, przed śmiercią zdążył wpłacić tylko pierwszą ratę, a ponieważ jego spadkobiercy nie przekazali dalszych środków, resztę kosztów ponieśli jezuici.

W roku 1773 zakon uległ kasacie, a jego majątek przejęła Komisja Edukacji Narodowej. Kościół Św. Franciszka Ksawerego oddano do dyspozycji władz diecezjalnych. Kiedy, w roku 1782 spłonął grodzieński kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, nabożeństwa przeniesiono do świątyni pojezuickiej, którą zaczęto nazywać farą.

Najtrudniejszym dla świątyni okresem były lata po II wojnie światowej. Od 1960 r. parafia była pozbawiona duszpasterza. Świątynia nie została zamknięta i przetrwała dzięki wiernym, którzy wobec zakazu odprawiania mszy świętej gromadzili się w niej na modlitwę, dbali o utrzymanie i zabezpieczenie kościoła. W 1987 r. wierni otrzymali zgodę władz na odprawianie pięciu mszy w roku.

Wznowienie regularnej liturgii nastąpiło w r. 1988, kiedy proboszczem został ks. Tadeusz Kondrusiewicz, wkrótce mianowany przez Ojca Świętego Jana Pawła II biskupem. Miejscem uroczystego ingresu stała się 25 lipca 1989 r. fara grodzieńska. W grudniu 1990 r. świątynia otrzymała tytuł bazyliki mniejszej, a 13 kwietnia 1991 r. stała się katedrą erygowanej tego samego dnia diecezji grodzieńskiej, której ordynariuszem został ksiądz biskup Aleksander Kaszkiewicz.

Prace konserwatorskie
Staraniem księdza biskupa Aleksandra Kaszkiewicza w latach 1995-1996 dokonano generalnego remontu. Prowadzone prace konserwatorskie objęły m.in. ołtarze Matki Boskiej Kongregackiej (2001) i Matki Boskiej Szkaplerznej (2001), tabernakulum (2002) oraz ambonę (2002-2003). W roku 2005 miała miejsce uroczysta koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Kongregackiej.

13 lipca 2006 r. w katedrze wybuchł pożar, który poważnie uszkodził ołtarz główny. Ucierpiało około jednej czwartej ołtarza, w tym cztery figury: apostołów Tomasza i Jakuba, św. Ambrożego i Samuela. Ogień spowodował też zniszczenie części malowideł w stallach w kaplicy Matki Boskiej. Wnętrze kościoła pokryło się warstwą sadzy. Staraniem proboszcza Jana Kuczyńskiego przystąpiono do oczyszczenia i pomalowania wnętrza oraz odtworzenia malowideł na gurtach transeptu.

Największym wyzwaniem była jednak generalna konserwacja ołtarza głównego, połączona ze stabilizacją jego konstrukcji, rekonstrukcją zniszczonych elementów i przywróceniem pierwotnej kolorystyki. Przeprowadzona została przez polsko-białoruski zespół specjalistów, pod kierunkiem konserwatora zabytków Pawła Sadleja, dzięki finansowej pomocy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, które w ramach programu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” udzieliło dotacji na prace konserwatorskie Fundacji Zbiorów Imienia Ciechanowieckich w Zamku Królewskim w Warszawie.

Nowe publikacje o katedrze grodzieńskiej
W 2015 r. ukazała się obszerna monografia poświęcona katedrze grodzieńskiej wydana w serii „Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej” - cz. IV, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa trockiego, t. 2, Katedra w Grodnie, oprac. Maria Kałamajska-Saeed, Kraków 2015. Wykorzystane w niej zostały materiały zgromadzone w latach 1994-1998 podczas inwentaryzacji prowadzonej pod kierunkiem prof. Marii Kałamajskiej-Saeed, uzupełnione wynikami kwerend autorki w latach 2007-2014 w Moskwie i Petersburgu. Tom zawiera opracowanie obiektów stanowiących cały dawny zespół jezuitów w Grodnie, złożony z kościoła (obecnej katedry), kolegium i szkoły (obecnie budynki więzienne), apteki (mieszczącej też plebanię), korytarzy łączących kolegium z kościołem i apteką oraz tzw. starej bursy, której mury stanowią obecnie część zachodniego skrzydła zabudowań kurii biskupiej.

W 2016 r. ukazał się kolejny tom serii „Poza Krajem” wydawanej przez Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych MKiDN. Album, poświęcony katedrze w Grodnie, opatrzony został wstępem prof. Marii Kałamajskiej-Saeed. Autorem fotografii architektury i wnętrza świątyni, a także zdjęć ilustrujących życie religijne katedralnej wspólnoty parafialnej jest prof. Krzysztof Hejke, wykładowca łódzkiej „Filmówki”, wybitny fotografik, operator, podróżnik i wydawca, który od lat dokumentuje polską spuściznę kulturową na terenie dawnych Ziem Wschodnich Rzeczypospolitej.

Album wydany został w wersji dwujęzycznej - po polsku i białorusku, oraz opatrzony wstępem JE ks. bpa Aleksandra Kaszkiewicza.