Architekt gubernialny Edward Krzysztof Piotr Charmański (1836-1910) został założycielem jednej z dwóch dynastii architektów polskich w dziewiętnastowiecznym Jekaterynosławiu, którego synowie - Zdzisław i Stanisław - zostali znanymi architektami. Był też autorem kilku słynnych obiektów w stylu neogotyckim zarówno w mieście, jak i na terenie guberni. Niestety, w czasach obecnych rodzina Charmańskich została zapomniana i pamiętają o nich jedynie zawodowi historycy Dniepra, mimo że ojciec Edward Krzysztof Piotr i syn Stanisław Antoni Charmański należeli do elity architektonicznej miasta połowy XIX i początku XX w. i pozostawili mocny ślad w jego historii.

***

Przyszły założyciel dynastii polskich architektów na terenie Ukrainy lewobrzeżnej Edward Krzysztof Piotr Charmański urodził się 22 lutego 1836 r. w rodzinie dziedzicznego szlachcica, sędziego ziemskiego Józefa Leopolda Biberstein Charmańskiego (28 lutego 1810 - 2 października 1872) i jego małżonki Justyny z Dowmont-Siesieckich (1807-1879). Został ochrzczony 22 marca 1836 r. w kurklewskim parafialnym Kościele rzymskokatolickim w miasteczku Kurkle powiatu wilkomierskiego ówczesnej guberni grodnieńskiej. Ich rodzinnym gniazdem była wieś Medziočiai (rejon oniksztyński, Litwa), która od XIX w. należała do szlachciców Charmańskich. Małżeństwo miało siedmioro dzieci, dwie córki i pięciu synów: Teofilia Barbara (5 marca 1830 - ?), Romuald Julian Bonifacy Wincenty (5 czerwca 1832 - ?), Julian Antoni Jan (25 czerwca 1833 - po 1913), Henryk Edward (27 listopada 1834 - 1892), Edward Krzysztof Piotr (22 lutego 1836 - 1910), Odalia Apolonia Antonina (20 lutego 1839 - ?), Ludwik (18 grudnia 1842 - 2 grudnia 1913).

Ród Charmańskich był starożytny i miał herb Rogala, którego właściciele byli znani od połowy XIV w. Polski genealog i heraldyk Kasper Niesiecki (1682-1744) na kartach swego najbardziej znanego 5463-stronicowego wydania z lat 1839-1845 „Herbarza polskiego…” umieścił następujące informacje: „Charmański herbu Rogala: według Kojałowicza in MS. herbu Bibersztein, kiedy ten autor przydaje, że z korony w Wielkiem Księztwie Litewskiem osiedli. Daniel Charmański, Kazimierz cześnik Trocki, syn jego Antoni, brat zaś Michał, oba w różnych expedycyach z hetmanem Michałem Pacem, doświadczonego męztwa. Kazimierz cześnik Trocki i Felicyan z Trockiem województwem podpisali elekcyą Jana III”. Oznacza to, że Edward Krzysztof Piotr Charmański miał bez wątpliwości rodowitych przodków jeszcze z czasów średniowiecza. Ciekawe, że jego wnuczka Zofia (1914-2001), córka najstarszego syna Zdzisława, która dostała swoje imię po babci, we wspomnieniach zachowanych w zbiorach Gabinetu Rękopisów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego odnotowała: „Rodzinnie jestem związana z Kresami północnymi nader odległą tradycją sięgającą czasów gedyminowskich na Litwie”.

Bracia Ludwik i Julian kształcili się w Instytucie Szlacheckim w Wilnie. Natomiast Edward wyjechał na studia do północnej stolicy Cesarstwa Rosyjskiego - Sankt Petersburga - żeby zostać architektem.

W latach 1852-1858 studiował on w Szkole Budowlanej w Sankt Petersburgu, otrzymując wykształcenie techniczne. Po jej ukończeniu został przydzielony na służbę do Jekaterynosławskiej Gubernialnej Komisji Drogowej i Budowlanej na stanowisko asystenta architekta. Wraz z młodą żoną Zofią (1834-1910) przenieśli się do Jekaterynosławia. Mieli trzech synów. Marian Józef Zdzisław (1859-1825) i Stanisław Antoni (1861-?), podobnie jak ojciec zostali architektami. Zdzisław ukończył Instytut Inżynierów Cywilnych w 1885 r., zdobywszy dyplom „inżyniera cywilnego z prawem prowadzenia prac cywilno-budowlanych”, a Stanisław również skończył tę uczelnię z wysokimi wynikami - w 1887 r. Obaj zdobyli uznanie jako utalentowani architekci w Charkowie i w rodzinnym Jekaterynosławiu. Ponadto należy wspomnieć, że po okupacji Ukrainy przez bolszewików Zdzisław Charmański wyjechał do Polski i w 1924 r. został mianowany pierwszym Dyrektorem Państwowej Szkoły Technicznej w Wilnie.

Działalność zawodowa najmłodszego syna Anatola nie była związana z architekturą. Ze skąpych wiadomości wynika, że w pierwszej dekadzie XX w. pracował w miasteczku Bachmut, a w 1915 r. radca tytularny Anatol Charmański zajmował stanowisko śledczego w IV okręgu powiatu jekaterynosławskiego i jednocześnie pracował w gimnazjum męskim w Kamieńskim. W ostatniej chwili autorka odnalazła informację, że Anatol Charmański wyemigrował z okupowanej przez bolszewikow Ukrainy. W 1930 r. otrzymał obywatelstwo Królestwa Jugosławii i zamieszkując od 1932 r. w mieście Prijedor, pracował w oddziale powiatowego komitetu leśnego.

Interesujący jest fakt związany z miejscem urodzenia Zdzisława. W akcie nadania polskiego obywatelstwa z dnia 29 września 1922 r., który Zdzisław Charmański złożył u starosty warszawskiego, wskazał Wilno jako miejsce urodzenia. Można przypuścić, że młode małżeństwo Edward i Zofia Charmańscy, po ukończeniu przez niego studiów, wyjechało z Sankt Petersburga do krewnych mieszkających w Wilnie, gdzie urodził się ich najstarszy syn. Poza tym już z niemowlęciem przyjechali na stałe do Jekaterynosławia.

Edward Charmański dobrze ułożył w tym mieście życie swojej rodziny, wybudowawszy własny dom (nr 11) na rogu ulic Potiomkinskiej (obecnie − Sergieja Jefremowa) i Krutohirnej. Można nawet przypuścić, jak twierdzi krajoznawca Walentin Starostin, że wykonał on własnoręcznie projekt parterowego gmachu, który planował jako nowe gniazdo rodzinne. Budynek ten został rozebrany w 1998 r.

Edward Charmański zaczął swoją pracę zawodową od niskich szczebli kariery. Oficjalna informacja rządowa z rocznika „Księga pamiątkowa i kalendarz adresowy guberni jekaterynosławskiej” w 1864 r. podaje: „asystent architekta Eduard Osipowicz Charmański”, w latach 1867 i 1875 - „młodszy inżynier, architekt”, w 1889 r. - „architekt gubernialny, radny stanu”. Stanowisko to prawdopodobnie objął w 1876 r. po dymisji Alberta Brodnickiego. Niestety, ustalić dokładnie termin objęcia tego stanowiska, a także rok zakończenia pracy, nie wydaje się możliwe, gdyż roczniki guberni jekaterynosławskiej, w przeciwieństwie do np. roczników guberni charkowskiej, ukazywały się nieregularnie i bardzo trudno prześledzić jego karierę zawodową. W przybliżeniu jako termin zakończenie jego pracy na tym stanowisku można podać początek lat 90. XIX w., gdyż w 1894 r. architektem prowincjonalnym był już Paweł Awdetiew.

O początkowym okresie działalności zawodowej Edwarda Charmańskiego w latach 1858-1865 nie zachowały się prawie żadne informacje. Wydaje się, że ówczesna jego praca - jak zauważył Walentin Starostin - ograniczała się do projektowania i nadzorowania ówczesnych zleceń państwowych dotyczących małych remontów obiektów publicznych. Nie zachowano też żadnych wiadomości o prywatnych zamówieniach na wykonanie projektów budowlanych.

W 1865 roku w Cesarstwie Rosyjskim zreformowano administrację w sprawach budowlanych: zlikwidowano gubernialne komisje drogowe i budowlane, natomiast w strukturze zarządów gubernialnych utworzono oddziały budowlane. Po tej reformie został on członkiem Oddziału Budowlanego Jekaterynosławskiego Zarządu Gubernialnego. O ile można wywnioskować, praca Edwarda Charmańskiego na poprzednim stanowisku została oceniona pozytywnie i w tym samym roku został on mianowany młodszym inżynierem Jekaterynosławskiego Zarządu Gubernialnego, a niebawem objął stanowisko młodszego architekta, które piastował aż do przejścia na emeryturę architekta gubernialnego Alberta Brodnickiego w 1875 r. Faktycznie Charmański był wówczas zastępcą Brodnickiego.

Edward Charmański na stanowisku architekta gubernialnego miał szerokie uprawnienia: układanie planów fasad, rysunków i kosztorysów na wszystkie budowy rządowe, przebudowy, remonty obiektów publicznych, nadzorowanie budów.

Najważniejszym osiągnięciem architekta tamtych czasów został Gmach Ziemstwa Powiatowego w Wierchniednieprowsku (obecnie ul. Dniprowska 56) w guberni jekaterynosławskiej. Projekt był zakończony przez architekta w 1871 r., a z kolei w 1874 r. – zakończono budowę. Schemat planowania gmachu został opracowany na podstawie życzeń zgromadzenia powiatowego ziemstwa. Natomiast rozwiązanie architektoniczne było w całości dziełem samego projektanta. Wykorzystanie stylu neogotyckiego w budynku użyteczności publicznej było dość dziwne, ale ziemstwu to się spodobało i przedstawiciele samorządu zaakceptowali to architektoniczne rozwiązanie.

Projekt w stylu neogotyckim został zatwierdzony przez ziemstwo w „pierwszym czytaniu”, co znaczy - bez żadnych uwag do architekta. Jednak po bliższym przyjrzeniu się budowli można zauważyć, że jej „gotyczność” jest dość niezwykła. Przy całym swoim bogactwie jego wystrój jest zbyt geometryczny i „prostoliniowy”, całkowicie zależny od wielkości i kształtu cegły. Piętrowy budynek w „Г”-podobnej (litera ukraińska) formie wzniesiono z czerwonej cegły palonej. Można powiedzieć, że w projektowaniu budynku ziemstwa zastosowano maksymalnie zracjonalizowany styl gotycki. Budynek, wzniesiony z inicjatywy miejscowego marszałka szlachty Siergieja Łappo-Danilewskiego stał się ośrodkiem zgromadzenia ziemskiego powiatu wierchniednieprowskiego. To tutaj rozstrzygano różne kwestie: ułożenie linii kolejowej, otwarcie szkół publicznych, wybór sędziów pokoju oraz gubernialnych radnych itp.

Podobne rozwiązania architektoniczne prezentowała wybudowana przez niego w Jekaterynosławiu piętrowa willa doktora Neisztaba przy ulicy Pierwozwanowskiej (obecnie ul. Korolenki 17). Ten budynek jest zabytkiem architektury o znaczeniu miejscowym i wpisany jest na listę ochronną pod nr 23.

Dużym wyzwaniem dla architekta w owym czasie było wykonanie projektu remontu głównego korpusu Jekaterynosławskiego Gimnazjum Męskiego na placu Sobornym. Głównym celem prac było wzmocnienie stropów budynku. Ze względu na brak środków finansowych prace przeprowadzono jako tymczasowe: na piętrze zamontowano system dodatkowych podpór drewnianych. Charmański zakończył projekt generalnego remontu budynku gimnazjum już w latach 1886-1887. Wymieniono wtedy część belek, wzmocniono ściany i przebudowano główną klatkę schodową.

W 1888 r. uczestniczył w pracach przy odnowieniu soboru Trójcy Świętej w mieście Nowomoskowsk, zbudowanego w latach 1772-1781 przez rzemieślnika ludowego Jakyma Pogrebniaka z drewna, bez ani jednego żelaznego gwoździa. Konstrukcyjnie i kompozycyjnie sobór Trójcy Świętej jest unikatowym dziełem sztuki architektury drewnianej Ukrainy, jedynym zachowanym dziewięcioczęściowym soborem w Ukrainie, należy do 100 najlepszych budowli drewnianych na świecie.

Mówiąc o rodzinie Charmańskich w Jekaterynosławiu, należy wspomnieć o zachowaniu w niej ducha polskości daleko od kraju ojczystego. Ich dzieci otrzymały naukę domową czytania i pisania w języku ojczystym. Dobrym świadectwem tego jest list z dnia 7 października 1879 r. pisany przez studenta pierwszego roku studiów w Instytucie Inżynierów Cywilnych Zdzisława Charmańskiego do polskiego historyka, sekretarza Rusi w Rządzie Narodowym Mariana Dubieckiego (1838-1926), który pewien czas po zakończeniu zesłania za udział w powstaniu styczniowym mieszkał w Jekaterynosławiu.
Jak się wydaje, Marian Dubiecki był przyjęty w mieście przychylnie przez miejscowych Polaków i zyskał wsparcie ze strony Aleksandra Pola, jednego z najwybitniejszych działaczy nie tylko miasta, ale też całego regionu Dniepra - przedsiębiorcy, badacza-archeologa, filantropa. Można też stwierdzić, że zapoznał się z rodziną Charmańskich, a nawet pozostawał z nimi w dobrych stosunkach i stanowił dla ich starszego syna autorytet moralny. Zwroty wykorzystane przez niego w liście robią wrażenie, że młodzieniec i znany historyk-zesłaniec mieli dobre relacje. Możliwe, że ważną rolę w tych kontaktach odegrał brat Edwarda Charmańskiego – Julian, również uczestnik powstania.

Watro przytoczyć tu wątek biografii Juliana Charmańskiego, bo jego los również splótł się z Jekaterynosławem. Został on, wraz z Jakubem Gieysztorem, Antonim Jeleńskim i Mikołajem Giedrojcem, skazany na siedem lat ciężkich robót na Syberii, a dokładnie - w Usolu. Po trzech latach przeszedł do kategorii osiedleńców, mieszkał w Krasnojarsku, dalej w Tiumeniu. Po dziesięciu latach na podstawie amnestii cesarskiej przeniósł się do Rosji europejskiej i wyjechał do Jekaterynosławia, jak podano w przypisach do „Pamiętników” Jakuba Gieysztora, otrzymanych do opracowania od samego Juliana Charmańskiego, „dla wychowania dzieci”. Żonaty był z córką byłego profesora matematyki Uniwersytetu Wileńskiego Antoniego Wyrwicza. W 1913 r. mieszkał w Kijowie przy ulicy Wełyka Wasylkiwska 126.

Edward Charmański zmarł w 1910 r., w tym samym roku co jego żona Zofia, która opuściła ten świat 20 czerwca. O smutnym wydarzeniu w rodzinie Charmańskich świadczył nekrolog umieszczony na łamach charkowskiej gazety „Jużnyj Kraj”: „Zofia Antonowna Charmańska zmarła 20 czerwca o godzinie 12, o czym informują mąż, synowie i synowa. Pogrzeb z rzymskokatolickiego kościoła 22 czerwca, po zakończeniu nabożeństwa, które się zacznie o 10 godzinie przed południem”. Można też przypuścić, że Zdzisław Charmański przeniósł swoich rodziców z Jekaterynosławia do Charkowa.

Podsumowując, należy odnotować, że niestety brak źródeł archiwalnych, bo Państwowe Archiwum Obwodu Dniepropetrowskiego w Dnieprze zostało bardzo zniszczony w okresie II wojny światowej, co nie pozwala odtworzyć działalności architektonicznej Edwarda Krzysztofa Piotra Charmańskiego. Natomiast z całkowitą pewnością można stwierdzić, że był on sumiennym pracownikiem, nieliczne zaprojektowane przez niego budynki zachowane do dzisiaj charakteryzują go jako projektanta z dobrym gustem, zainspirowanego w pewnym stopniu stylem neogotyckim. Największym jego osiągnięciem byli dwaj synowie - Stanisław i Zdzisław, zdolni architekci, kontynuujący rodzinną tradycję w Jekaterynosławiu i Charkowie, a nawet tworzący piękne świątynie katolickie, które do tego czasu pozostają na terenie Ukrainy lewobrzeżnej centrami wiary i modlitwy.