Maria Dulębianka (ur. 21 listopada 1858 r. w Krakowie, zm. 7 marca 1919 r. we Lwowie), artystka-malarka, feministka i działaczka społeczna, znana dziś głównie przez (dla wielu kontrowersyjny) związek z Marią Konopnicką, była silnie związana ze Lwowem - nic więc dziwnego, że we lwowskich zbiorach Galerii Sztuki znajduje się kilka obrazów jej autorstwa. Wśród nich znajdują się trzy mało znane obrazy będącymi autoportretami, które trafnie obrazują etapy życia Marii od czasów jej młodości jako skrzypaczki i uczennicy paryskiej Akademii Julian, przez działalność emancypacyjną, po działalność społeczną w czasie pierwszej wojny światowej.

Mimo wielokierunkowości pracy, Dulębianka została niemalże zapomniana, ukryta w cieniu Marii Konopnickiej. Mało kto jednak wie, że Maria Dulębianka w latach 80. XIX w. była bardzo dobrze zapowiadającą się malarką, jej zdolności były doceniane przez m. in. Stanisława Witkiewicza, Wojciecha Gersona, czy Stefana Żeromskiego. Talent Dulębianki stawiano na równi ze zdolnościami Anny Bilińskiej, z którą zresztą przyjaźniła się w czasie swoich studiów we francuskiej Académie Julian.

Autoportret ze skrzypcami
Pierwszy znany autoportret Marii Dulębianki powstał w 1890 r. i przedstawia młodą trzydziestodwuletnią, bardzo szczupłą, malarkę - a raczej w tym wypadku skrzypaczkę - w jednolicie czarnym stroju zlewającym się z umownie potraktowanym ciemnym tłem. W górnej partii płótna zauważalne są prześwity podmalówki i ślady pędzla tworzące okrąg wokół głowy artystki. Krótkie, brązowe włosy oraz podłużna, chłopięca twarz Dulębianki potraktowane zostały bardzo szkicowo. Smukłe i szczupłe dłonie modelki trzymają skrzypce i smyczek. Zdaje się, jakby Dulębianka właśnie w tej chwili przestała grać. Lub ktoś jej tę grę przerwał.

Dzieło jest zalążkiem ewolucji talentu Dulębianki, która powoli uwalniała się od akademizmu i ostrych, rysunkowo traktowanych form, poprzez rembrandtowski światłocień oraz ciemne, nasycone tła, ku szybkim ruchom pędzla oraz złagodzeniu, wręcz rozmyciu konturów nadających dziełu większą malarskość i szkicowość.

Skrzypce, na których Maria potrafiła i lubiła grać, pojawiły się jeszcze na innym obrazie. Ponad dziesięć lat później Maria Dulębianka wykorzystała je także w secesyjnym obrazie „Grajek (Ku swoim)” (ok. 1902), w którym „postać skrzypka [...] przesunięta została na sam skraj płótna, wprowadzając tym samym do obrazu trochę secesyjnej asymetrii”. Joanna Sosnowska uznała przedstawioną postać za alter ego Marii Dulębianki - pod postacią samotnego, grającego dla samego siebie, muzyka artystka przedstawiła siebie -równie samotną i niedostrzeganą. „Dulębianka zdaje się opowiadać za przyjęciem postawy artysty-cygana, rozumianego jako postać androgyniczna i w romantyczny sposób wyobcowana”. Samotność towarzyszyła Marii Dulębiance już od początku studiów malarskich. Odrzuciła życie rodzinne, wcześnie poświęciła się sztuce, podczas gdy kobiety-artystki dopiero rozpoczynały walkę o swoją emancypację - była więc wyobcowana, niewpisująca się w normę społeczną. Nie tylko pod względem profesji artystycznej, ale także swojego androgynicznego wyglądu. To samo da się dostrzec na autoportrecie, w którym artystka po przerwanej grze patrzy poza ramy obrazu, a można nawet odnieść wrażenie, że spogląda na coś znajdującego się bezpośrednio za widzem.

Autoportret w berecie
Od końca XIX w. do 1910 r. powstały kolejne dwa autoportrety Marii Dulębianki. Pierwszy to „Autoportret w berecie” datowany na ok. 1905 r. Przedstawia artystkę z charakterystyczną dla niej (i dla innych „Autoportretów”) krótką fryzurą i binoklami na nosie. Ubrana w granatowe palto i duży beret w tym samym kolorze wyłania się z ciemnego tła. Jest to najlepszy autoportret Marii Dulębianki. Powaga na twarzy, skupione na widzu spojrzenie, charakteryzują wykształconą i niezależną kobietę, feministkę, artystkę - czego materialnym symbolem jest beret, który w XX w. wszedł do mody kobiecej jako symbol emancypacji. Podobnie z binoklami, które na twarzy kobiet miały pokazywać ich intelektualne wykształcenie.

Dzieło idealnie obrazuje to, czym zajmowała się Maria Dulębianka na przełomie wieków - intensywnie zaangażowała się w walki o prawa kobiet. W połowie lat 90. XIX w. dotkliwie krytykowała Bolesława Prusa za jego antyfeministyczne poglądy, niedługo później próbowała wywalczyć dostęp do nauki dla kobiet na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (rywalizując przy tym z Olgą Boznańską o posadę kierowniczki). Przez następne kilkanaście lat, u boku Marii Konopnickiej, Pauliny Kuczalskiej-Reinshmitt, czy innych emancypantek organizowała wiece, redagowała pisma kobiece (np. „Ster”) i pisała różne odezwy, referaty, a nawet startowała do sejmu galicyjskiego (w 1908 r.). W czasie podróży po Europie, razem z poetką, uczestniczyła w wielu międzynarodowych zjazdach kobiet, najczęściej jako przedstawicielka polskiego ruchu kobiecego.

Ostatni „Autoportret” Marii Dulębianki
Kilka lat później powstał inny „Autoportret” (1910), zdecydowanie inny od dwóch poprzednich. Przedstawia chorobliwie chudą i bladą artystkę, której sylwetka, łącznie z głową, ginie w brunatnym tle, nadając postaci widmowego charakteru. W dłoniach malarki daje się zauważyć zarys palety malarskiej i pędzli, co wskazuje, że być może obraz jest niedokończony. Uwagę przykuwa jednak smutna twarz Dulębianki. Obraz powstał w roku, w którym zmarła jej partnerka - Maria Konopnicka (która słusznie, jak to Autoportrety potwierdzają, nazywała ją „chudziakiem” lub „anemiczką”.). Prawdopodobnie namalowany został już po śmierci poetki i ma z nią silny, emocjonalny związek - artystka straciła przecież najbliższą osobę, z którą spędziła ponad dwadzieścia lat swojego życia. Dzieło przywodzi na myśl słowa, które Maria Dulębianka wypowiedziała na jubileuszu Pauliny Kuczalskiej-Reinshmitt: „[…] kobieta w miłości szukała zasady bytu swego. Gdy traciła jej przymiot […] traciła równocześnie rację bytu, czuła się wytrącona z orbity życia, bez celu - bez wsparcia, bez przyszłości. Wszyscy znamy typ kobiety z wiecznym pytaniem na ustach: Po co ja żyję na świecie? Jest to typ kobiety zawiedzionej w miłości, wszystko jedno jakiej. W miłości zawiedziona, popada w rozpacz lub dewocję. I miłość człowieka, i człowiek sam mijają”.

Dzieło poza żałobą artystki dobrze przedstawia widmo wojny, jakie wisiało nad Polską. Dulębianka poza emancypacją kobiet silnie zaangażowała się także w działalność społeczną, a w czasie pierwszej wojny światowej cały swój czas poświęciła działalności społecznej. „Któż nie pamięta tej drogiej, tak znanej we Lwowie postaci w nasuniętym małym kapelusiku na głowie, z teczką pod pachą, z parasolem w ręce, zawsze śpieszącej bez wytchnienia - z »Poradni« do magistratu, z magistratu do komitetu, z posiedzenia na posiedzenie, z narady jednej na drugą dla dobra instytucji, rozwiązania jakichś trudności, wyszukania sposobów i ludzi, dla zaradzenia jakiejś biedzie, czy potrzebie”, pisała o niej Janina Łada-Walicka.

Miesiąc po odzyskaniu niepodległości, Maria Dulębianka nie cieszyła się zbyt długo wolną Polską - zaledwie kilka miesięcy później zarażona tyfusem zmarła 7 marca 1919 r. jako wysłanniczka Czerwonego Krzyża.