W latach 60. i 70. XX wieku Kabul stawał się jednym z najważniejszych ośrodków eksperymentu urbanistycznego w Azji Środkowej. Na tle napięć zimnowojennych i rosnących aspiracji modernizacyjnych Afganistanu, miasto stało się miejscem intensywnej współpracy lokalnych władz z architektami i planistami z krajów Bloku Wschodniego. W tym kontekście wyjątkową rolę odegrał Mieczysław Wróbel - polski architekt, który zapisał się w historii Kabulu jako jeden z głównych twórców jego nowoczesnego oblicza. Afgańskie władze poszukiwały wówczas partnerów technicznych, którzy mogliby wspierać modernizację kraju, zachowując przy tym względną autonomię wobec mocarstw zachodnich. Dla Polski była to szansa na ekspansję technologii, kompetencji i wzorców architektonicznych - służyły zarówno propagandzie socjalistycznej, jak i budowaniu konkurencji prestiżowej wobec Zachodu.

Polacy w Kabulu: kontekst historyczny

Polska obecność architektoniczna w Afganistanie była częścią szerszego zjawiska wymiany intelektualnej i technicznej pomiędzy krajami socjalistycznymi a państwami postkolonialnymi. Jak zauważa Łukasz Stanek, proces ten nie miał charakteru jednostronnego eksportu wiedzy, lecz opierał się na współpracy opartej na wzajemnych korzyściach – zarówno politycznych, jak i praktycznych. Afganistan, przechodzący wówczas etap względnej stabilizacji i otwartości, dążył do modernizacji systemów edukacji, administracji i infrastruktury. Architekci z Europy Wschodniej, w tym z Polski, zostali zaproszeni do udziału w tym procesie jako projektanci, doradcy i wykonawcy. Kabul był jednym z kluczowych ośrodków architektonicznej wymiany między Europą Wschodnią a Globalnym Południem

Nowoczesność na afgańskiej ziemi

Wróbel działał w Afganistanie dwukrotnie: w latach 1963-1967 oraz 1971-1974. W tym czasie zaprojektował i nadzorował realizację około piętnastu budynków i kompleksów, w tym m.in. gmachów Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, pawilonu wystawowego, szpitali, szkół zawodowych, zakładów farmaceutycznych oraz osiedli mieszkaniowych. Projekty te były wpisane w szerszy plan przebudowy Kabulu, opracowany w 1965 roku przez moskiewski Instytut Budownictwa Miejskiego wspólnie z afgańskim biurem urbanistycznym.

Architektura Wróbla charakteryzowała się klarownym językiem modernizmu: logicznym układem funkcjonalnym, prostotą bryły, wyrazistym rytmem fasad oraz konsekwentnym stosowaniem rozwiązań typowych dla budownictwa uprzemysłowionego. Przy realizacji projektów konsekwentnie wykorzystywano lokalne materiały i techniki – nie tylko ze względu na koszty, lecz także z szacunku do miejscowych tradycji budowlanych. W projektach takich jak szkoła pielęgniarstwa, centrala telekomunikacyjna czy osiedla mieszkaniowe dla rodzin wojskowych zastosowano systemy prefabrykowane i glinobitkowe, optymalizujące zużycie surowców i dopasowane do trudnych warunków klimatycznych.

Architektura jako narzędzie modernizacji

Działalność Wróbla wpisywała się w szerszy kontekst współpracy państw Bloku Wschodniego z krajami Azji i Afryki w epoce postkolonialnej.   

Od osiedli do ministerstw: spektrum realizacji

Wróbel, działając początkowo w ramach Afghan Construction Union, a następnie jako projektant generalny w firmie A.K.U.K., odpowiadał za szerokie spektrum inwestycji o kluczowym znaczeniu funkcjonalnym i symbolicznym. W Kabulu zaprojektował:

Projekt urbanistyczny osiedla wojskowego „Gareha” (1963), obejmujący centrum handlowo-kulturalne, system zaopatrzenia w wodę oraz sieć komunikacyjną;

Typowe budynki mieszkalne – jedno- i wielorodzinne, w tym rezydencje i segmenty szeregowe;

Ministerstwo Obrony Narodowej (1964), kompleks o kubaturze 34 000 m³ z gabinetami, warsztatami, małą architekturą i projektami wnętrz, w którym zastosowano elementy prefabrykowane oraz lokalne materiały;

Pawilon wystawowy na Targi Międzynarodowe (1964) – obiekt wzniesiony w rekordowym tempie 25 dni, z aluminiowymi elewacjami osłonowymi;

Centrala telekomunikacyjna, Szkoła Sędziów, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, oszczędnościowe typy budownictwa komunalnego;

Zakłady farmaceutyczne (1971–1973), składające się z laboratoriów, budynków produkcyjnych i oczyszczalni, realizowane w warunkach pustynnych z pełną prefabrykacją i zgodnie z wymaganiami sanitarnymi.

Każdy z projektów opierał się na zasadach modernistycznej klarowności, oszczędności materiałowej i funkcjonalizmu – zgodnie z założeniami planu przebudowy Kabulu z 1965 roku, opracowanego we współpracy z Instytutem Budownictwa Miejskiego w Moskwie.

Kabul jako pole eksperymentu

Architektura Wróbla, podobnie jak równoległe projekty Andrzeja Riabow-Dutkiewicza i Jerzego Pierzchlewicza (np. wieżowiec Hajhda Manzila), wyznaczała nową skalę i wyobrażenie o możliwościach rozwoju miasta. Budynki Wróbla były dowodem nie tylko na zdolność technologiczną PRL, ale także na transfer idei urbanistycznych - w tym eksperymenty z prefabrykacją, adaptacją lokalnych materiałów oraz wdrażaniem systemów niskokosztowych w budownictwie mieszkaniowym.

W niektórych realizacjach wprowadzono również elementy pasywnego projektowania - jak wykorzystanie energii słonecznej w kompleksie Ministerstwa Obrony - co świadczy o wysokim poziomie integracji technologii i kontekstu środowiskowego, dziś uznawanym za wyznacznik nowoczesności.

Choć współczesny Kabul doświadczył intensywnej przebudowy po 2001 roku, wiele obiektów zaprojektowanych przez Wróbla nadal funkcjonuje

Lista wybranych projektów

1. Projekt urbanistyczny osiedla „Gareha” w Kabulu (1963)

Projekt obejmował teren o powierzchni 20 ha, z centrum handlowo-kulturalnym, siecią komunikacyjną i systemem zaopatrzenia w wodę. Zrealizowany z wykorzystaniem lokalnych materiałów, wielokrotnie publikowany w prasie afgańskiej.

2. Typowe budownictwo mieszkalne dla rodzin wojskowych w Kabulu (1963)

Zestaw projektów dla budynków jedno- i wielorodzinnych, szeregowych i rezydencjalnych, w tym galeriowych. Częściowo prefabrykowane, wzniesione z materiałów miejscowych przy szerokim poparciu władz.

3. Gmach Ministerstwa Obrony Narodowej w Kabulu (1964)

Kubatura 34 000 m³. Kompleks składał się z budynku głównego, zaplecza (garaże, stołówka, warsztaty), zagospodarowania terenu, małej architektury i wnętrz. Zrealizowany przy użyciu lokalnych materiałów i z zastosowaniem rozwiązań solarnych.

4. Pawilon wystawowy na Targi Międzynarodowe w Kabulu (1964)

Kubatura 2 500 m³. Pawilon w konstrukcji stalowej z aluminiowymi elewacjami, powstał w 25 dni. Zawierał również zagospodarowanie terenu, małą architekturę i projekty wnętrz. Publikowany w czasopiśmie „Architektura” w 1968 roku.

5. Budynek centrali telekomunikacyjnej w Kabulu (1964)

Kubatura 10 000 m³. Obiekt główny wraz z infrastrukturą towarzyszącą i zagospodarowaniem terenu. Częściowo prefabrykowany, ukończony w 1965 roku, publikowany w „Architekturze”.

6. Szkoła Sędziów przy Ministerstwie Sprawiedliwości w Kabulu (1965)

Kubatura 6 000 m³. Zespół budynków z obiektami towarzyszącymi, małą architekturą i projektami wnętrz. Zrealizowany w 1966 roku przy użyciu wyłącznie lokalnych materiałów, bez surowców importowanych.

7. Gmach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Kabulu (1966)

Kubatura 29 000 m³. Kompleks z budynkami pomocniczymi i zagospodarowaniem terenu. Projekt uwzględniał lokalne tradycje budowlane i spotkał się z pozytywnym odbiorem społecznym.

8. Typowe budynki mieszkalne dla budownictwa komunalnego w Kabulu (1966)

Zaprojektowano różne typy: budynki dla rodzin wielodzietnych, klasy średniej, oraz domy szeregowe z ogrodem. Wykorzystano technologię glinobitkową i oszczędnościowe rozwiązania. Projekt częściowo zrealizowany w 1967 roku.

9. Zakłady Farmacji i Szczepionek w Kabulu (1971–1973)

Kubatura 206 000 m³. Kompleks obejmował budynki produkcyjne, laboratoria, administrację, pomieszczenia dla zwierząt i oczyszczalnię leków. Zrealizowany w warunkach pustynnych z pełną prefabrykacją i zgodnie z surowymi normami sanitarnymi i technologicznymi.

Łącznie, według zachowanego wykazu, Wróbel był głównym projektantem lub kierownikiem pracowni przy co najmniej trzynastu obiektach publicznych w Kabulu. Większość z nich została zrealizowana, część - jak osiedla mieszkaniowe - przeszła do dalszego rozwoju i adaptacji w kolejnych latach.

Miasto jako laboratorium idei

Wróbel i współpracujący z nim projektanci działali w kontekście złożonym - z jednej strony kierując się ideami modernizmu, z drugiej odpowiadając na konkretne potrzeby społeczne i gospodarcze młodego państwa. Architektura była narzędziem nie tylko w procesie rozwoju przestrzennego, lecz także w tworzeniu nowej tożsamości Afganistanu - świeckiej, niezależnej, zorientowanej na postęp.

Budynki takie jak centrala telekomunikacyjna czy szkoła pielęgniarek miały charakter symboliczny - stanowiły materialne świadectwo nowoczesności. Jednocześnie wpisywały się w krajobraz miasta w sposób świadomy, nie konkurując z jego historyczną tkanką, lecz ją uzupełniając.

Dziedzictwo nieoczywiste

Choć historia modernizmu afgańskiego wciąż pozostaje mało znana, badania prowadzone przez autorów takich jak Łukasz Stanek i Erina Beyer przywracają jej należne miejsce w globalnej historii architektury. W ich ujęciu Kabul jawi się jako miasto na styku wpływów - lokalnych i międzynarodowych, socjalistycznych i postkolonialnych - gdzie architektura była językiem negocjacji nowoczesności.