W latach 60. i 70. XX wieku Kabul stał się jednym z najważniejszych ośrodków eksperymentu urbanistycznego w Azji Środkowej. Wyjątkową rolę w modernizacji stolicy Afganistanu odegrał wówczas polski architekt Mieczysław Wróbel (1924-2009).

Na tle napięć zimnowojennych i rosnących aspiracji modernizacyjnych Afganistanu miasto stało się miejscem intensywnej współpracy lokalnych władz z architektami i planistami z krajów bloku wschodniego. Afgańskie władze poszukiwały wówczas partnerów technicznych, którzy mogliby wspierać modernizację kraju, zachowując przy tym względną autonomię wobec mocarstw zachodnich. Dla Polski była to szansa na ekspansję technologii, kompetencji i wzorców architektonicznych, które służyły zarówno propagandzie socjalistycznej, jak i budowaniu prestiżowej konkurencji wobec Zachodu.

Polacy w Kabulu: kontekst historyczny

Polska obecność architektoniczna w Afganistanie była częścią szerszego zjawiska wymiany intelektualnej i technicznej pomiędzy krajami socjalistycznymi a państwami postkolonialnymi. Jak zauważa Łukasz Stanek, proces ten nie miał charakteru jednostronnego eksportu wiedzy - współpraca opierała się na wzajemnych korzyściach - zarówno politycznych, jak i praktycznych. Afganistan, przechodzący wówczas etap względnej stabilizacji i otwartości, dążył do modernizacji systemów edukacji, administracji i infrastruktury. Architekci z Europy Wschodniej, w tym z Polski, zostali zaproszeni do udziału w tym procesie jako projektanci, doradcy i wykonawcy. W ten sposób Kabul stał się jednym z kluczowych ośrodków architektonicznej wymiany między Europą Wschodnią a globalnym Południem.

Nowoczesność na afgańskiej ziemi

Wróbel działał w Afganistanie dwukrotnie: w latach 1963-1967 oraz 1971-1974, początkowo w ramach Afghan Construction Union, a następnie jako projektant generalny w firmie A.K.U.K. W tym czasie zaprojektował i nadzorował realizację około piętnastu budynków i kompleksów o kluczowym znaczeniu funkcjonalnym i symbolicznym, m.in. gmachów Ministerstwa Obrony Narodowej i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, pawilonu wystawowego, szpitali, szkół zawodowych, zakładów farmaceutycznych oraz osiedli mieszkaniowych. Projekty te były wpisane w szerszy plan przebudowy Kabulu, opracowany w 1965 roku przez moskiewski Instytut Budownictwa Miejskiego wspólnie z afgańskim biurem urbanistycznym.

Architektura Wróbla charakteryzowała się klarownym językiem modernizmu: logicznym układem funkcjonalnym, prostotą bryły, wyrazistym rytmem fasad oraz konsekwentnym stosowaniem rozwiązań typowych dla budownictwa uprzemysłowionego. Przy realizacji projektów wykorzystywano lokalne materiały i technologie - nie tylko ze względu na koszty, lecz także z szacunku do miejscowych tradycji budowlanych. W projektach takich jak szkoła pielęgniarstwa, centrala telekomunikacyjna czy osiedla mieszkaniowe dla rodzin wojskowych zastosowano systemy prefabrykowane i glinobitkowe, optymalizujące zużycie surowców i dopasowane do trudnych warunków klimatycznych.

Kabul jako pole eksperymentu

Architektura Wróbla, podobnie jak równoległe projekty Andrzeja Riabow-Dutkiewicza i Jerzego Pierzchlewicza (np. wieżowiec Hajhda Manzila), wyznaczała nową skalę zabudowy i kształtowała wyobrażenia o potencjale rozwojowym miasta. Była świadectwem zarówno inżynieryjnej i technologicznej sprawności PRL, jak i transferu idei urbanistycznych - od eksperymentów z prefabrykacją, przez adaptację lokalnych materiałów, po wdrażanie niskokosztowych rozwiązań w budownictwie mieszkaniowym.

W niektórych realizacjach zastosowano również elementy projektowania pasywnego, jak wykorzystanie energii słonecznej w kompleksie Ministerstwa Obrony, co świadczy o wysokim poziomie integracji technologii i kontekstu środowiskowego, dziś uznawanym za wyznacznik nowoczesności.

Miasto jako laboratorium idei

Wróbel i współpracujący z nim projektanci działali w kontekście złożonym - z jednej strony kierując się ideami modernizmu, z drugiej odpowiadając na konkretne potrzeby społeczne i gospodarcze młodego państwa. Architektura była narzędziem nie tylko rozwoju przestrzennego, lecz także tworzenia nowej tożsamości Afganistanu - świeckiej, niezależnej, zorientowanej na postęp.

Budynki takie jak centrala telekomunikacyjna czy szkoła pielęgniarek miały charakter symboliczny - stanowiły materialne świadectwo nowoczesności. Jednocześnie wpisywały się w krajobraz miasta w sposób świadomy, nie konkurując z jego historyczną tkanką, lecz ją uzupełniając. Choć współczesny Kabul po 2001 roku przeszedł intensywną przebudowę, wiele obiektów zaprojektowanych przez Wróbla nadal funkcjonuje.

Choć historia modernizmu afgańskiego wciąż pozostaje mało znana, badania prowadzone przez autorów, takich jak Łukasz Stanek i Erina Beyer, przywracają jej należne miejsce w globalnej historii architektury. W ich ujęciu Kabul jawi się jako miasto na styku wpływów - lokalnych i międzynarodowych, socjalistycznych i postkolonialnych - gdzie architektura była językiem negocjacji nowoczesności. 

Lista wybranych projektów Mieczysława Wróbla w Kabulu

1. Projekt urbanistyczny osiedla „Gareha” w Kabulu (1963)
   Obejmował teren o powierzchni 20 ha, z centrum handlowo-kulturalnym, siecią komunikacyjną i systemem zaopatrzenia w wodę. Zrealizowany z wykorzystaniem lokalnych materiałów, wielokrotnie opisywany w prasie afgańskiej.
2. Osiedla mieszkaniowe dla rodzin wojskowych w Kabulu (1963)
   Projekty budynków jedno- i wielorodzinnych, szeregowych i rezydencjalnych, w tym galeriowych. Częściowo prefabrykowane, wzniesione z miejscowych materiałów.
3. Gmach Ministerstwa Obrony Narodowej w Kabulu (1964)
   Kubatura 34 000 m³. Kompleks składał się z budynku głównego oraz obiektów zaplecza (garaże, stołówka, warsztaty). Projekt obejmował również zagospodarowanie terenu, małą architekturę i projekty wnętrz. Zrealizowany przy użyciu lokalnych materiałów i z zastosowaniem rozwiązań solarnych.
4. Pawilon wystawowy na Targi Międzynarodowe w Kabulu (1964)
   Kubatura 2 500 m³. Pawilon w konstrukcji stalowej z aluminiowymi elewacjami, powstał w 25 dni. Projekt obejmował również zagospodarowanie terenu, małą architekturę i projekty wnętrz. Opublikowany w czasopiśmie „Architektura” w 1968 roku.
5. Budynek centrali telekomunikacyjnej w Kabulu (1964)
   Kubatura 10 000 m³. Obiekt główny wraz z infrastrukturą towarzyszącą i zagospodarowaniem terenu. Częściowo prefabrykowany, ukończony w 1965 roku, projekt opublikowany w „Architekturze”.
6. Szkoła Sędziów przy Ministerstwie Sprawiedliwości w Kabulu (1965)
   Kubatura 6 000 m³. Zespół budynków z obiektami towarzyszącymi, małą architekturą i projektami wnętrz. Zrealizowany w 1966 roku przy użyciu wyłącznie lokalnych materiałów, bez surowców importowanych.
7. Gmach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Kabulu (1966)
   Kubatura 29 000 m³. Kompleks z budynkami pomocniczymi i zagospodarowaniem terenu. Projekt uwzględniał lokalne tradycje budowlane i spotkał się z pozytywnym odbiorem społecznym.
8. Budynki mieszkalne dla budownictwa komunalnego w Kabulu (1966)
   Zaprojektowano różne typy: budynki dla rodzin wielodzietnych, klasy średniej oraz domy szeregowe z ogrodem. Wykorzystano technologię glinobitkową i oszczędnościowe rozwiązania. Projekt częściowo zrealizowany w 1967 roku.
9. Zakłady Farmacji i Szczepionek w Kabulu (1971-1973)
   Kubatura 206 000 m³. Kompleks obejmował budynki produkcyjne, laboratoria, administrację, pomieszczenia dla zwierząt i oczyszczalnię leków. Zrealizowany w warunkach pustynnych z pełną prefabrykacją i zgodnie z surowymi normami sanitarnymi i technologicznymi. 

Łącznie, według zachowanego wykazu, Mieczysław Wróbel był głównym projektantem lub kierownikiem pracowni przy co najmniej trzynastu obiektach publicznych w Kabulu. Większość z nich została zrealizowana, część - jak osiedla mieszkaniowe - była rozbudowywana w kolejnych latach.