Nagrobek Ludwiki Śniadeckiej na cmentarzu w Adampolu, fot. Bartłomiej Gutowski, 2023
Licencja: CC BY-SA 4.0, Źródło: Repozytorium Instytutu Polonika, Warunki licencji
Fotografia przedstawiająca Cmentarz katolicki w Adampolu
 Prześlij dodatkowe informacje
Identyfikator: CM-000304-P/145251

Cmentarz katolicki w Adampolu

Identyfikator: CM-000304-P/145251

Cmentarz katolicki w Adampolu

Na cmentarzu dominują proste pomniki – przede wszystkim w  formie krzyża na cokole lub niewielkie steli. Duża część z nich poprzedzona jest płytami lub opaskami. Samodzielne płyty pojawiają się zaś przede wszystkim na najstarszych pomnikach nagrobnych. Na cmentarzu zachowały się również pojedyncze krzyże drewniane, pochodzące głównie z 2 poł. XX w. ale wg tradycji część z nich wystawiono jeszcze przed II wojną światową. Większość obiektów pozbawiona jest elementów dekoracyjnych lub mają pojedyncze formy jak np. dwie chwytające się dłonie na pomniku Leszka Ziółkowskiego i Tekli Biskupskiej (dzieci zmarłych w 1913 r.) czy akroteriony i główki makówki na nagrobku Józefa Dochody. Od schematu nagrobków odbiega też nieco pomnik upamiętniający Jana Dochodę, którego ramiona zakończone są silnie stylizowanym motywem trójliścia. Akroteriony pojawiają się również na cokole pomnika Antoniego Wieruskiego. Motywem symbolicznym jest natomiast orzeł, który pojawia się na nagrobkach powstańców listopadowych i styczniowych (Antoniego Wiwurskiego, Karola Sobieszczańskiego, Władysława Pągowskiego), Ponadto na płycie Adama Michałowskiego znajdują się wykonane w reliefie płaskim postaci aniołów oraz czaszka z piszczelami. Motywy roślinne pojawiają się również na kilku nagrobkach z 2 poł. XX w. Większość obiektów nie ma zatem większej wartości artystycznej. Pod względem formy wyróżnia się jedynie pomnik Ludwiki Śniadeckiej oraz współczesny pomnik upamiętniający Magali wykonany zapewne przez Mehmeta Aksoy.

Warianty nazwy:

Polonezköy Hiristiyan Mezarlığı

Czas powstania:

ok. 1848-1850

Powierzchnia:

0,5 ha

Najstarszy nagrobek dla którego wykonano dokumentację:

Nagrobek Ludwiki ze Śniadeckich Sadyk

Historia:

Adampol (Adamköyi a od 1893 Polonezköy) założony został w oku 1842 z inicjatywy przywódcy stronnictwa Hotel Lambert, od którego imienia wzięła się też nazwa miejscowości - Adama Czartoryskiego (1760-1861) oraz jego przedstawiciela będącego działającego jako Szef Agencji Misji Wschodniej Michała Czajkowskiego (1805-1886) wraz z Ludwiką Śniadecką. Projekt udało się uruchomić w roku 1842, podpisana została z zakonem lazarystów umowa na wydzierżawienie ziemi na potrzeby polskiej kolonii. Pierwszymi osadnikami było 12, byli to mężczyźni w wieku od 30 do 50 lat, uczestnicy powstania listopadowego, aresztowani przez Rosjan i po wcieleniu do armii, wysłani na Kaukaz, skąd czasem przez Persję, trafiali do Imperium Osmańskiego jako niewolnicy. Ochronę zapewniał im protektorat francuski przysługujący ze względu na to, że ziemia początkowo należała do francuskiego zakonu a od … do rodziny Czartoryskich. Adampol od początku pomyślany był zatem nie tylko jako ośrodek polskości i miejsce formowania legionów, ale także osada, gdzie mogli wśród swoich znaleźć się wykupieni z niewoli Polacy oraz inni Słowianie, o ile byli katolikami. Początkowo – szczególnie w zamyśle Adama Czartoryskiego osada miała mieć jedynie charakter czasowy, co rzecz jasna nie sprzyjało trwałym inwestycjom. Natomiast Czajkowski oraz Ludwika Śniadecka dążyli do nadania osadzie (zwanej też wówczas azylem czy kolonią, rzadziej wsią) trwalszego charakteru. Pierwsze rodziny zakładane były prawdopodobnie już w 1845 r. Liczba osadników powoli, ale systematycznie wzrastała, chociaż nie brakowało też i takich, którzy w Adampolu przebywali jedynie przez krótki okres. Nie ma pełnych danych, ale wiemy, że np. w 1848 roku było 19 osadników, a w 1858 r. wieś zamieszkiwało 26 wraz z rodzinami. Jednak po upadku powstania styczniowego liczba ludności miała zwiększyć się do około 100 rodzin.

Już w pierwszym okresie działalności osady w 1848 r,, w związku ze śmiercią jednego z osadników, miał mieć miejsce pierwszy pochówek. Według Jerzego Łątki najstarszy nagrobek miał należeć do Karola Zarzyckiego (zm. 1850 r.), jednak nie został on odnaleziony w trakcie prac inwentaryzacyjnych w roku 2023. Tym samym najstarszym pomnikiem znajdującym się na obecnym ternie cmentarza jest nagrobek Ludwiki Śniadeckiej. Jednak początkowo – ze względu na jej przejście na islam, pochowana została na wzniesieniu poza przestrzenią cmentarza, dopiero wraz z jego rozszerzeniem, pomnik ten znalazł się w obrębie założenia. Do najstarszych pomników w formie marmurowych płyt należą nagrobki Antoniego Wieruskiego (zm. 1869) oraz Adama Michałowskiego (zm. 1869), z lat 70. XIX w. zachowały się natomiast 3 krzyże i 2 płyty nagrobne, kolejnych siedem pochodzi z lat 80. I 90. XIX wieku. Niewielka ilość pomników z XIX w. oraz nieco większa z początku XX wieku wynika po części ze stosunkowo niedużej liczby osadników, przede wszystkim jednak z tego, że większość nagrobków nie miała trwałych form upamiętnienia, a jedynie ziemne mogiły i drewniane krzyże. Widzimy je zarówno na fotografiach, jak i obrazie z okresu dwudziestolecia międzywojennego.

Cmentarz, chociaż być dość zarośnięty miał charakter regularnego założenia. Przeprowadzone w 1983 r. prace polegające na ogrodzeniu cmentarza oraz wykonanie ścieżek uporządkowały przestrzeń cmentarza. W latach 1986-1987 Jan Krzysztof Cichy przeprowadził pierwszy spis nagrobków (uzupełniony w roku 1998). W latach 1998-1999 Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa sfinansowała odnowienie aż 92 pomników nagrobnych, w tym Ludwiki Śniadeckiej.

W roku 1998 przeprowadzono prace inwentaryzacyjne oraz przygotowano dokumentację konserwatorską. Prace konserwatorskie pod kierunkiem Janusza Smazy z Akademii Sztuki Pięknych w Warszawie. Projekt zagospodarowania przestrzeni cmentarza przygotował zaś Jarosław Skrzypczyk, został on zrealizowany przez Zarząd Gminy Adampol. W 1999 r. odsłonięty został również  Pomnik Poświęcony Wszystkim Poległym Mieszkańcom i Założycielom Polonezköyi. Znajdujące się na nim tablice wykonane zostały przez zakład kamieniarski w Warszawie. W roku 2012 powołano natomiast Stowarzyszenia Ochrony i Rewitalizacji Polonezköy, które stało się właścicielem terenu cmentarza, a poszczególne miejsca na cmentarzu sprzedano polskim rodzinom zamieszkałym w Adampolu. Na obrzeżach cmentarza wystawiony został również pomnik pamięci nieznanych żołnierzy polskich, w który wmontowano pochodzący jeszcze z XIX wieku drewniany krzyż, który początkowo znajdował się w centrum osady, a następnie przeniesiony został na teren kościoła, skąd trafił na cmentarz.

Czynny:

Nie

Bibliografia i archiwalia:

  • Dawid Kieres, “Nagrobne inskrypcje metaforyczno-peryfrastyczne z polskiego cmentarza w Adampolu (Turcja)”, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Poetica, C. III, 2015, s. 160..
  • Jan Krzysztof Cichy, Epitafia z cmentarza w Polonezköy, İstanbul: brak wydawnictwa, 1987..
  • Jolanta Adamska, Cmentarz w Adampolu, Warszawa 2005.
  • Jolanta Adamska,Renowacja cmentarza w Adampolu, "Biuletyn Przeszłość i Pamięć", nr 4 (13), październik - grudzień 1999.
  • Hacer Topaktaş Üstüner, 180 lat historii Polonezkoy, 2022.

Data wykonania dokumentacji:

2023

Publikacja:

18.11.2023

Karta założona przez:

Bartłomiej Gutowski

Opracowanie / zatwierdzenie:

Bartłomiej Gutowski
rozwiń
Nagrobek Ludwiki Śniadeckiej na cmentarzu w Adampolu
Nagrobek Ludwiki Śniadeckiej na cmentarzu w Adampolu, fot. Bartłomiej Gutowski, 2023

Lista obiektów na cmentarzu

94
Pokaż na stronie:

Projekty powiązane

1
  • Nagrobek Ludwiki Śniadeckiej na cmentarzu w Adampolu
    Dokumentacja poloników w Turcji Zobacz