Pantyr (1225 m n.p.m.) to szczyt znajdujący się w Gorganach. Leży w grani głównej Karpat Wschodnich, ok. 4 km na południe od Przełęczy Rogodze Wielkie, na której wznosi się do dziś sławny Krzyż Legionów (dawny powiat nadwórniański województwa stanisławowskiego). Była to odwieczna, historyczna granica Polski z jej południowymi sąsiadami: od II połowy XIV w. z Węgrami, w latach zaborów pomiędzy Galicją a Węgrami w łonie monarchii Habsburgów, a w okresie międzywojennym z Czechosłowacją (z krótkim epizodem od marca 1939 r., kiedy to na tym odcinku Karpat stała się znowu granicą polsko-węgierską). W następstwie zmiany granic po drugiej wojnie światowej, po przyłączeniu Rusi Podkarpackiej do sowieckiej Ukrainy, wspomniana linia przestała pełnić funkcję granicy państwowej.

Słupki kamienne na południowej granicy Polski
Po pierwszej wojnie światowej, w sierpniu 1920 r., przystąpiono do prac delimitacyjnych na nowej granicy polsko-czechosłowackiej, zakończonych formalnie protokołem z 12.10.1927 r. Były one prowadzone przez międzynarodową komisję, której przewodniczył płk Uffner (przedstawiciel Francji), funkcję komisarza ze strony polskiej pełnił zaś prof. Walery Goetel (1889-1972), a czechosłowackiej - inż. Roubik. W następstwie ich prac linię graniczną wyznaczyły nowe znaki graniczne, w formie słupków kamiennych. Niektóre z nich, miejscami ocalałe do dziś, można śmiało uznać za zabytki ówczesnej sztuki kamieniarskiej, a z uwagi na ich szczególną funkcję - unikatowe, terenowe dzieła sztuki.

Cała granica polsko-czechosłowacka liczyła wówczas 983 km: od Odry na zachodzie po szczyt Stoh na wschodzie, w miejscu trójstyku granic: Polski, Czechosłowacji i Rumunii. Została ona podzielona na odcinki. Ustawiono na nich łącznie 33 znaki początkowe, które wyznaczały kolejne odcinki granicy, i 1305 znaków głównych - umieszczanych w charakterystycznych punktach terenu oraz 11 235 znaków pośrednich według zasady, że z miejsca posadowienia każdego słupka są widoczne dwa sąsiadujące z nim. Zdecydowano, że wszystkie zostaną wykonane z materiału dostępnego i trwałego, wybór padł więc na kamień pochodzenia wulkanicznego: andezyt i granit oraz w pewnych przypadkach gres.

Znaki na słupkach granicznych
Najważniejsze były znaki początkowe, wyznaczające kolejne odcinki granicy. Były oznaczone rzymską cyfrą określającą odcinek, datą i literą „P”. Na przeciwległej stronie miały charakterystycznie spleciony inicjał „CS” i oznaczenie na wierzchołku kierunku linii granicznej. Co najciekawsze, były oznaczone wykutymi zapewne na wszystkich takich słupkach godłami sąsiadujących państw. Pozostałe słupki posiadały jedynie wykute kolejne numery, rosnące ku zachodowi, daty oraz odpowiednio litery „P” i „CS”). Każdy słupek spoczywał na poziomej stopie z oznaczonym przecięciem osi, przez które przechodziła oś słupka. Ponadto, znaki początkowe i główne posiadały umieszczony w gruncie pod tą stopą trzpień metalowy w osi słupka. Słupki początkowe i pośrednie były większych rozmiarów od pozostałych, wobec czego ich transport na miejsce przeznaczenia i samo ustawienie wymagało często, prócz dowozu konnego na dwukołowym wozie, użycia prostych urządzeń podnoszących.

Linia graniczna w Karpatach Wschodnich
Poszczególne wspomniane odcinki linii granicznej w Karpatach Wschodnich były wyznaczone kolejno punktami: Stoh, Howerla, Przełęcz Tatarska (Jabłonicka), Pantyr, Popadia itd. Idąc w kierunku zachodnim, znajdowały się na nich owe słupki początkowe, najciekawsze i najbardziej wartościowe z uwagi na wykucie na nich emblematów państwowych. Do dziś ocalały jedynie dwa słupki na szczytach Pantyru i Popadii położonych w rzadko odwiedzanych ostępach Gorganów.

Ich historia kryje wiele niewyjaśnionych dotychczas kwestii i znaków zapytania. Nie wiadomo, czy zostały ustawione staraniem strony polskiej czy czechosłowackiej. Można jedynie przypuszczać, że tej drugiej, ponieważ wykonano je najprawdopodobniej z andezytu. Ten rodzaj kamienia był łatwo dostępny właśnie na południe od łuku Karpat, w dawnej wschodniej Czechosłowacji. Sugeruje to, że mogły być tam wykonane. Mogą potwierdzać ten fakt także fotografie dokumentujące transport słupków ku granicy i opatrzone informacją sugerującą dowóz ich właśnie od strony południowej. Ale przez jakich majstrów zostały wykonane? Czy tamtejszych?

Interesujące jest także to, w którym roku słupki te zostały umieszczone w terenie. Od strony czechosłowackiej noszą one zwykle datę 1920. Można zatem jedynie przypuszczać, że nastąpiło to być może już właśnie w roku rozpoczęcia prac (1920) lub niedługo potem, kiedy to granica Czechosłowacji nie budziła wątpliwości. Od strony polskiej daty są różne, jako że spotykamy rok 1923, ale i 1924. Być może i one, i godło Polski zostały wykute w kilka lat później, już na słupkach ustawionych, po ostatecznym uznaniu 15 marca 1923 r. przez Radę Ambasadorów Ententy przebiegu ówczesnej wschodniej i południowej granicy Rzeczypospolitej.

Znak graniczny na Pantyrze
Znakiem tamtych przełomowych czasów jest kamienny słup graniczny na Pantyrze, zachowany do dziś w idealnym wręcz stanie. Można go uznać za świadka wyznaczania kresowych rubieży Rzeczypospolitej. Znajduje się nadal w pierwotnym miejscu swego posadowienia, choć próbowano go usunąć.

Ma formę smukłego graniastosłupa o podstawie kwadratu, po obróbce bloku kamiennego wstępnie łupanego na mniejsze ciosy. Słup ponad terenem liczy ok. 115 cm wysokości, jego bok ma szerokość 30 cm. Pozioma górna powierzchnia posiada fazę 1,5 cm. Część umieszczona w podłożu jest masywniejsza i obrobiona mniej dokładnie. Jej bok po rozszerzeniu fazą 3-5 cm mierzy ok. 34-37 cm. Ta część słupa jest zagłębiona w gruncie na zapewne kilkadziesiąt centymetrów, co można wnioskować na podstawie dawnych fotografii przedstawiających składowane słupki graniczne, zanim umieszczono je w terenie.

Na północnej ścianie słupka, od polskiej strony, 7 cm od górnej krawędzi, znajduje się tarcza z godłem Rzeczypospolitej Polskiej wykutym według wzoru z lat 1919–1927. Tarcza (wys. 29,5 cm i szer. 24,5 cm) posiada pas obwiedniowy o szerokości 1,8 cm. Na jej polu widnieje orzeł w koronie o wysokości 23,3 cm i rozpiętości skrzydeł 19,8 cm. Zarówno pas obwiedniowy, jak i orzeł mają gładką powierzchnię. Tło orła jest wklęsłe i wymłotkowane, podobnie jak ściany boczne słupka. Wyjątkiem są wąskie pasy pionowe przy krawędziach. Pod tarczą godła (7,5 cm) wykuto literę „P” wysoką na 13 cm i szeroką na 8,8 cm, o szerokości kucia 0,8 cm i głębokości 0,4 cm.

Na wschodniej ścianie słupka, 18 cm poniżej górnej krawędzi, wykuta została data „1924”. Jej cyfry mają wysokość 8 cm i łączną długość napisu 18 cm. Pod datą wyryto liczbę rzymską „IV” o wysokości 12 cm i szerokości 8 cm.

Natomiast na ścianie południowej, od ówczesnej strony czechosłowackiej, widnieje 7 cm od górnej krawędzi tarcza o wysokości 28,5 cm i szerokości 14 cm, z pasem obwiedniowym o szerokości 1,9 cm. Znajduje się na niej godło państwa - lew w koronie, a 12 cm pod nią spleciony inicjał „CS” o wysokości 15 cm i szerokości 10,5 cm. Na górnej powierzchni słupka wyryto krzyżujące się rowki wskazujące bieg linii granicznej.

Największym walorem słupka granicznego na Pantyrze jest przedstawiony na nim orzeł. Zarówno z powodu zachowania się do dzisiaj godła państwa polskiego na tym terenie, jak i wartości artystycznej kutego w kamieniu wizerunku emblematu. Mimo zachowania ogólnej zgodności z obowiązującym wzorem prezentuje on indywidualną interpretację kamieniarza, który bez wątpienia był nie tylko rzemieślnikiem, lecz także artystą. Owo podejście wykonawcy można łatwo stwierdzić, porównując obraz orła na opisywanym słupku z wyobrażeniem godła na drugim ocalałym, podobnym znaku granicznym na Popadii.

Słupek graniczny na Pantyrze zachował się w stanie praktycznie nienaruszonym, z zauważalnymi jedynie drobnymi, nielicznymi wykruszeniami krawędzi czy ubytkami. Wykazuje też niewielki przechył wobec pionu, być może spowodowany próbą jego wywrócenia. Oparł się jednak burzom dziejowym, także świadomemu niszczeniu i usuwaniu śladów „niewygodnej” historii i ludzkiej bezmyślności. Niejeden więc współczesny wędrowiec po ukraińskich dziś Karpatach przystaje zadziwiony, gdy pojawia się przed nim skamieniały polski orzeł, który przysiadł na kamiennym słupie w zadumie nad biegiem spraw świata.