Kościół trynitarzy, niedoceniany trochę przez badaczy, niesłusznie pozostaje w cieniu innych barokowych realizacji Wilna. Jego ośmioboczny plan, z wyniosłym „kopułowym” sklepieniem o niebywałej tu rozpiętości, stawia go w czołówce centralnych kościołów doby baroku w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Zakon Trójcy Przenajświętszej, dawniej Zakon Świętej Trójcy od Wykupu Niewolników, powszechnie nazywany Trynitarze, powstał w 1193 r. w celu uwalniania, a właściwie wykupu niewolników chrześcijańskich z rąk muzułmanów podczas wypraw krzyżowych. W epoce nowożytnej zajmował się także wykupem jeńców z rąk tureckich i tatarskich. Do Polski został sprowadzony w 1685 r. i w czasach I Rzeczypospolitej powstało 30 placówek trynitarskich. Pierwsza we Lwowie, druga w Warszawie. Do Wilna sprowadził ten zakon Kazimierz Jan Sapieha, wielki hetman litewski i jego fundacja była szóstą w kolejności, ale pierwszą w Wielkim Księstwie Litewskim. Świątynia powstała między rokiem 1694 - to położenie kamienia węgielnego i fundamentów - a 1716. Na przełomie stuleci wykonano sztukaterie, w 1712 r. kopułę obito blachą, a w 1716 r. została poświęcona i oddana do użytku. Prace wykończeniowe trwały jeszcze jakiś czas, a konsekracja nastąpiła dopiero 12 września 1756 r. Projektant kościoła nie jest znany. Wystrój sztukatorski wystrój nawy, fasady kościoła i fasady klasztoru jest dziełem Giovanniego Pietra Perti, twórcy wcześniejszych, wyśmienitych sztukaterii pobliskiego kościoła św. Piotra i Pawła na Antokolu. Kościół oprócz zgodnego z regułą zakonu wezwania Świętej Trójcy otrzymał - na zdecydowane życzenie fundatora - drugie, Najświętszego Zbawiciela. Należy zaznaczyć, że kościół nie jest orientowany, lecz zwrócony częścią ołtarzową na północ, fasadę ma od południa, a od zachodu przylega do niego klasztor. To ważne informacje w kontekście dalszych rozważań.

Plan świątyni, jak na czas powstania, jest nowatorski, jest to drugi w XVII-wiecznej Rzeczpospolitej kościół na planie regularnego ośmioboku. Wcześniejszy kościół filipinów w Świętej Górze koło Gostynia (1676-1698) w Wielkopolsce, będący lekko zmodyfikowaną kopią kościoła Santa Maria della Salute w Wenecji, ma 17,20 m rozpiętości na osiach prostopadłych i 18 m po przekątnej, natomiast wileński 18,20 m na osiach prostopadłych i 19,60 m po przekątnej ośmioboku. W tym czasie było to największe takie sklepienie w Rzeczypospolitej. Rozpiętość jego sklepienia stanowiła dla budowniczych znaczące wyzwanie i sprostanie mu było dla miejscowych wykonawców nieosiągalne.

Plan kościoła trynitarskiego charakteryzuje rzadko spotykana „zwięzłość”, zwartość. W grubych ścianach ośmiobocznej nawy są wycięte nisze ołtarzowe - żaden element przestrzenny nawy nie występuje poza jej obrys. Należy podkreślić, że nie ma on wyodrębnionego prezbiterium, ołtarz główny jest ustawiony w przestrzeni nawy. Jest to ewenementem, zwłaszcza w przypadku świątyni zakonnej. Centralizujące wnętrze wyraźnie wskazuje na funkcję mauzoleum, a dokładniej: mauzoleum rodowego. Paradoksem jest, że fundator tego dzieła po śmierci w 1720 r. nie spoczął w jego rozległych podziemiach.

Ośmioboczna nawa jest przykryta wyniosłym sklepieniem, które - wbrew częstym opisom - nie jest prawidłową kopułą, gdyż takowa powinna być założona na planie okręgu. Sklepienie kościoła trynitarskiego składa się z ośmiu sklepień dominikalnych i pozostańmy na tym stwierdzeniu, nie wnikając w zawiłość definicji. Dla porównania, taką konstrukcję ma też czasza „kopuły” na florenckiej katedrze Santa Maria del Fiore. Twórca wileńskiego kościoła chcąc wzmocnić stabilność tak znacznej konstrukcji wzorem budowniczych średniowiecznych włoskich baptysteriów, czy choćby florenckiej katedry mocno zaostrzył profil sklepienia, nadają mu prawie ostrołukowy przekrój. Taki wyostrzony kształt zupełnie inaczej rozkłada siły ściskania i rozpierania, podobnie jak w łukach i sklepieniach gotyckich. W kościele trynitarzy wpłynęło to na proporcje przestrzeni wnętrza. Nawa do szczytu belkowania ma ok. 11,30 m, natomiast sklepienie od belkowania do podstawy latarni ma ok. 15,70 m. Wyraźnie ośmiobok sklepienia tu dominuje. Struktura sklepienia wywołuje istotne pytanie. Otóż według pomiarów Piotra Bohdziewicza z 1943 r. jego skorupa ma dużą i zmienną grubość wynoszącą ok. 1,50 m u podstawy, ok. 1,30 m nad niszami dużych okien w kopule, a w szczycie kopuły ok. 0,65 m. Trudno byłoby „gubić” konstrukcyjnie grubość ceglanego muru w taki sposób, aby płynnie zmniejszać przekrój skorupy, czyli przejść z wątku o grubości pięciu cegieł do grubości dwóch cegieł. Historyczne kopuły czy sklepienia miały wyraźnie cieńsze powłoki, nie mogły być zbyt ciężkie, aby nie obciążać własnej konstrukcji oraz murów lub filarów nośnych. Zazwyczaj w nowożytnej architekturze grubość powłoki sklepienia lub kopuły o rozpiętości do 20 m, to grubość jednej cegły, czasem 1,5 cegły i - zapewne bardzo rzadko - grubość dwóch cegieł. Krótko mówiąc, gdyby trynitarskie sklepienie miała jednolitą strukturę o zmiennej grubości od 1,50 do 0,65 m, to wówczas jej masa stanowiłaby niezwykłe obciążenie samego sklepienia a także murów nośnych i tym samym znaczne zagrożenie dla stabilności całej nawy. 

Zatem nie można wykluczyć, że jej twórca zastosował rozwiązanie konstrukcyjne, jakie istnieje w „kopułowym” sklepieniu Santa Maria del Fiore we Florencji. Ma ono ok. 42 m średnicy, składa się z ośmiu sklepień dominikalnych o 2-warstwowej strukturze. Sklepienie wewnętrzne ma od 2,42 m, do 2,10 m grubości, zewnętrzne od 0,75 m do 0,58 m, a odległość między nimi, czyli poduszka powietrzna, wynosi 1,23 m - w sumie u podstawy cała konstrukcja ma 4.40 m grubości. Brunelleschi dał w tym przypadku zatem niespotykaną niegdzie grubość murów skorupy wewnętrznej. Ustabilizował konstrukcję wprowadzając między obiema powłokami kratownicę murowanych pionowych żeber i poziomych rygli. Znane mi są jeszcze dwa powtórzenia dwuwarstwowych kopuł w barokowej architekturze Italii. Pierwsze to regularna kopuła na planie okręgu o średnicy 41,70 m - w bazylice św. Piotra na Watykanie. Zaprojektowana przez Michała Anioła, została wzniesiona z korektą przekroju i grubości obu warstw dopiero w latach 1588-1590 przez Giacomo Della Portę i to on jest rzeczywistym twórcą tej olbrzymiej konstrukcji. Drugie niewątpliwe nawiązanie do „kopuły” Brunelschiego to ośmioboczne sklepienie potężnej Capelli dei Principi - grobowej kaplicy Medyceuszy przy kościele San Lorenzo we Florencji, zaprojektowanej przez Mattea Nigettiego. Rozpoczęta w 1604 r., ma dwuwarstwową kopułę wzniesioną w latach 1625-1656 o przekątnej wynoszącej 29,7 m. To co różni wileński kościół od przywołanych włoskich przykładów, to brak tamburu. Ale za tambur należy tu uznać korpus nawy.

Takie dwuwarstwowe, grube rozwiązania były wyjątkowe. Czy trynitarskie grube sklepienie jest też dwuwarstwowe, a jeśli tak, to jak zostało wybudowane? Sądzę, że funkcję nośną spełniają tu gurty na styku wysklepków, spinające obie powłoki sklepienia litym murem i związane szerokim pierścieniem pod latarnią. Między wysklepkami pozostaje poduszka powietrzna. Teza ta wymaga potwierdzenia poprzez badania kamerą termowizyjną albo poprzez kontrolowane proste nawiercenia sklepienia.

Dwie fasadowe wieże stojące przy przekątniowych ścianach ośmioboku są drugim oryginalnym rozwiązaniem w tym kościele, niespotykanym w tym czasie. Od początku XVIII w., a więc później od wileńskiej świątyni, powstało w kręgu architektury państwa habsburskiego kilka kościołów ze skośnie ustawionymi wieżami fasady. Zamykają one jednak korpus świątyni o wzdłużnym, nie centralnym planie, a to odmienne rozwiązanie. Wieże trynitarskie powstały równocześnie z korpusem, o czym świadczą między innymi widoczne na poddaszu części przyfasadowej (przebudowanej wkrótce po ukończeniu kościoła) tylne elewacje drugiej kondygnacji wież z pełną pilastrową artykulacją. Pierwotny efekt postrzegania tak dynamicznie zaprojektowanej fasady niweczy dobudowana w 1802 r. kubiczna kruchta.

Jedynym źródłowo odnotowanym artystą związanym z kościołem trynitarzy jest sztukator Giovanni Pietro Perti (zmarł w Wilnie w 1714 r.). To artysta znany z wcześniejszych świetnych realizacji w Wilnie, z rozległej dekoracji nieodległego kościoła św. Piotra i Pawła na Antokolu oraz z Kaplicy Kazimierzowskiej przy katedrze. Był mistrzem kształtowania postaci ludzkich w ruchliwych pozach i w plastycznie rozwianych szatach. W tutejszej świątyni zaprojektował i wykonał w latach 1700-1705 sztukatorską dekorację fasady, także fasady klasztoru, ale przed wszystkim jej wnętrza. Niestety już w XIX stuleciu uległy zniszczeniu wielkoformatowe prawie pełnoplastyczne postaci dwunastu apostołów usytułowanych w nadłuczach arkadowych wnęk nawy. Na szczęście pozostała całkiem spora grupa aniołów. Widoczne są przede wszystkim we fryzie belkowania, gdzie cześć z nich podtrzymuje „Arma Christi”. - to odniesienie do wezwania kościoła. Nadto obsiadły gzymsy okien w sklepieniu, a małe aniołki wychylają się z obłoków otaczających podstawę latarni. Dekoracja arkadowych wnęk wyszła spod ręki zupełnie innego, anonimowego sztukatora i reprezentuje wyraźni niższy poziom.

Regularna centralność, bez prezbiterium, wyniosłe „kopułowe” sklepienie, wskazują na dwa aspekty ideowe świątyni. Pierwszy to związany z dodatkowym wezwaniem kościoła - Najświętszego Zbawiciela. Kościoły poświęcone Chrystusowi od wczesnego chrześcijaństwa, od czasu jerozolimskiego Anastasis, często miały centralny plan. Jednak drugim dominującym aspektem było to, że dumny magnat aspirujący do królewskiej korony wznosił ten największy wówczas w Rzeczypospolitej „kopułowy” kościół na rodową nekropolię.

W nowożytnej Rzeczypospolitej archetypem rodowego mauzoleum jest królewska Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, którą naśladowano głównie w sposób ideowy przez wznoszenie kopułowych kaplic. Budowano też rodowe nekropolie na planie krzyżowym, ale także o innej formie. W Wielkim Księstwie Litewskim znajdują się dwie wcześniejsze monumentalne świątynie pełniące funkcję mauzoleum. Pierwszy, to kościół kamedułów w Pożajściu, fundacja Krzysztofa Zygmunta Paca, z 1664 r. Wielki sześcioboczny kościół z wyniosłą kopułą i dwuwieżową fasadą, o wielowątkowym programie ideowym był głownie rodową nekropolią kanclerza. Drugi, to kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie (1668-1775), pomnik hetmańskiej dumy i miejsce pochówku Michała Kazimierza Paca, krewnego fundatora Pożajścia. Ma on tradycyjny plan krzyżowy z kopułą na tamburze na transepcie i dwuwieżową fasadą. Jednak obie fundacje Paców, różne pod względem architektury, łączy wspólna idea - rodowego grobowca.

Fundacja Sapiehy - poza pobożną fundacją mającą na celu ratowanie jeńców z rąk tureckich - była także rodową nekropolią. Kościół został wzniesiony w bezpośrednim sąsiedztwie monumentalnego pałacu magnata i został powiązany kompozycyjnie z jego rezydencją. Nie jest orientowany - choć w otwartej przestrzeni Antokolu mógł być - lecz zwrócony fasadą na południe w kierunku parku pałacowego i ustawiony na osi poprzecznej alei tego ogrodu, z którego pierwotnie prowadziła monumentalna brama, prywatne przejście do kościoła. Ustawienie dwuwieżową fasadą na południe miało jeszcze jeden aspekt. W ten sposób fundacja Sapiehy była zwrócona w kierunku miasta, tak jak nieodległy kościół św. Piotra i Pawła. Dwie wieże, to niewątpliwie próba dialogu z konkurencyjnym - pod każdym względem - kościołem fundacji Michała Kazimierza Paca, po którym Sapieha przejął nie tylko wielką buławę litewską, ale i ambicję, by po czasach dominacji frakcji Pacowskiej stworzyć swą własną. Była to więc polityczna demonstracja w stosunku do rywalizującego rodu. Ośmioboczny kościół z wieżami to także ideowe, podkreślam ideowe, bo nie architektoniczne, nawiązanie do innego mauzoleum - Pożajścia Krzysztofa Zygmunta Paca. Paradoksem jest, że Sapieha ani prawie nikt z jego rodziny nie spoczął w podziemiach tej świątyni. Cała jego rodzina leży oddzielnie. Sam Kazimierz Jan Sapieha spoczął w Berezie, w kościele kartuzów pw. św. Józefa (1648-1664), będącym mauzoleum Sapiehów od czasu śmierci ich fundatora podkanclerzego litewskiego Kazimierza Lwa Sapiehy (1609-1656). Do 1747 r. pochowano w jego podziemiach czternastu przedstawicieli rodu. Tym niemniej na Antokolu powstał monumentalny, centralny kościół, nie mający wiele wspólnego z budownictwem zakonnym trynitarzy i miejscową tradycją architektoniczną. Plan świątyni, wielkie sklepienie, nowatorskie związanie wież z ośmiobocznym korpusem - nie są efektem kaprysu fundatora, lecz inwencji projektanta. Sądzę, że inspiracją takiego rozwiązania mogła być olbrzymia ośmioboczna Capella dei Principi Medyceuszy we Florencji, dobrze znana projektantowi kościoła.

Twórca trynitarskiego kościoła jest nieznany. Natomiast w literaturze, za sprawą niepublikowanej rozprawy Wojciecha Boberskiego, pojawiła się propozycja projektanta.  To Giovanni Battista Frediani -pułkownik wojsk cudzoziemskiego autoramentu Wielkiego Księstwa Litewskiego, inżynier wojskowy (nie tylko architekt) pochodzący z Lukki w Toskanii. Frediani zasłynął jako budowniczy drewnianego jednoprzęsłowego mostu przez Wilię, zniszczonego przez lodową krę. Konstrukcja tego mostu miała być nowatorska i wyjątkowa. Był konsultantem inżynieryjnym w Pożajściu i na Antokolu u Michała Kazimierza Paca. W 1670 r. osiadł w Wilnie i był najpierw na służbie u Michała Kazimierza Paca, a po jego śmierci niejako „w spadku” przejął go kolejny hetman wielki litewski - Kazimierz Michał Sapieha, któremu projektował pałac. Inżynierowie wojskowi byli w epoce nowożytnej wyżej cenieni niż architekci i budowniczowie, ich wiedza była znacznie szersza niż architekta „cywilnego”. Jako potwierdzenie tych opinii warto wspomnieć, że prawidłową eliptyczną w rzucie kopułę (o rozmiarach 16 x 21,5 m) na dominikańskim kościele pw. Świętego Ducha we Lwowie wzniósł w latach 1745-1759 inżynier wojskowy Jan de Witte. Sądzę, że Frediani, tytułowany inżynierem, a więc mający wiedzę potrzebną do budowania fortyfikacji, był jedynym budowniczym w Wilnie, który był w stanie wznieść sklepienie kościoła Trynitarzy.