Stanisław Żukowski (1875-1944), syn Juliana - polski pejzażysta końca XIX i początku XX w. wiele pasji, z których najważniejsze były trzy - miłość do Polski, przyrody i sztuki.

Prace Stanisława Żukowskiego są przechowywane w muzeach w Moskwie, Petersburgu oraz w 69 muzeach innych miast rosyjskich. Od 1947 r. dzieła malarza włączano do grupowych ekspozycji tematycznych, organizowano wystawy jubileuszowe jemu poświęcone i opracowano ich katalogi. Twórczość artysty doczekała się jednej monografii, siedmiu szkiców (felietonów) i dwunastu artykułów w gazetach i czasopismach. Jego biogram i reprodukcje prac można znaleźć w wydawnictwach encyklopedycznych i słownikach artystycznych, w ilustrowanych encyklopediach sztuki rosyjskiej.

Inicjatywy i procesy związane z twórczością Żukowskiego, podobne do tych zapoczątkowanych w Rosji, można zaobserwować również na Białorusi. Kolekcje jego prac znajdują się w zbiorach Narodowego Muzeum Sztuki w Mińsku i w muzeach innych miast białoruskich. W 1973 r., w 100. rocznicę urodzin malarza, zorganizowano jubileuszową wystawę, na której zaprezentowano jego obrazy pochodzące z zasobów muzealnych i ekspozycji pięciu krajów europejskich (w tym także z Polski). Do wystawy został również przygotowany i opublikowany katalog. Na temat twórczej działalności artysty powstał o wiele publikacji w czasopismach i gazetach.

Rosyjscy krytycy i historycy sztuki uważają Stanisława Żukowskiego

cenią jego twórczość, jako kontynuatora najlepszych tradycji rosyjskiego pejzażu (te określenia występują we wszystkich publikacjach jemu poświęconych). Podstawą takiego stwierdzenia jest fakt, że w latach 1892-1923 artysta mieszkał na terytorium Rosji.

Również Białorusin i uznają go za swojego narodowego artystę, o czym świadczy następująca wypowiedz: „[...] dla nas artysta Stanisław Żukowski pozostaje na zawsze białoruskim narodowym geniuszem, prawdziwym patriotą i mieszkańcem Ojczyzny, którą sławił swoimi nieśmiertelnymi obrazami”. Należy podkreślić, że malarz urodził się w polskiej rodzinie szlacheckiej. Posługiwał się językami polskim, rosyjskim, francuskim, lecz języka białoruskiego nie znał i nigdy nie mieszkał na terytorium dzisiejszej Białorusi. Mimo to strona białoruska uważa, że uprawnione jest twierdzenie o przynależności Żukowskiego i jego twórczej spuścizny bezpośrednio do Białorusi. Podstawą tego twierdzenia jest fakt „wyzwolenia ziem zachodniej Białorusi przez Armię Czerwoną” w 1939 r. i włączenia wschodnich ziem II Rzeczypospolitej do terytorium ZSRR. W tym podejściu obu państw jest coś wspólnego, co łączy je ideowo-politycznie - dążenie do znacjonalizowania artysty i jego spuścizny.

W Ukrainie kolekcja prac Żukowskiego licząca 42 obrazy była przechowywana do agresji Rosji (od 2014 r.) w trzynastu artystycznych muzeach.

Dzieła Stanisława Żukowskiego znane są we współczesnej Polsce jedynie wąskiemu gronu fachowców. I chociaż w zbiorach kilku najważniejszych muzeów (w Warszawie, Krakowie, Toruniu, Białymstoku, Lublinie) znajduje się sporo jego obrazów, nie są organizowane wystawy artysty, nie pisze się na jego temat.

Stanisław Żukowski urodził się 13 maja 1875r. w polskiej rodzinie szlacheckiej, w majątku Stara Wola w Jędrychowie (gubernia grodzieńska). Jego ojciec Julian stracił przywileje szlacheckie za udział w powstaniu styczniowym w 1863 r. Z tego powodu był zmuszony zamieszkać w swoim majątku na prawach najemcy. Przyszły artysta uczył się w Gimnazjum Klasycznym w Warszawie, potem ukończył Szkołę Zawodową w Białymstoku, gdzie pobierał pierwsze lekcje rysunku u artysty i pedagoga S.N. Jużanina (1862-1933). Wbrew woli ojca wyjechał do Moskwy, gdzie wstąpił do Moskiewskiej Szkoły Malarstwa, Rzeźby i Architektury.

Pierwszym nauczycielem Stanisława Żukowskiego w Moskwie był Siergiej Aleksiejewicz Korowin (1858-1908), który uczył tam od 1888 r. i prowadził klasę rysunku, kompozycji i perspektywy. W latach 1893-1894 artysta studiował w głównej klasie, gdzie uczyli S.A. Korowin i K.N. Gorski (1854-1943).

W 1895 r. Żukowski przeniósł się do klasy figuralnej pod kierunkiem nauczycieli N.A. Kasatkina (1859-1930) i A.J. Archipowa (1862-1930). Dodatkowo, z własnej inicjatywy, uczęszczał do klasy pejzażu i martwej natury W.D. Polenowa (1844-1927), który faktycznie nie był jego nauczycielem. W latach akademickich 1895/1896 i 1896/1897 Żukowski był uczniem klasy rysunku z natury pod kierunkiem K.A. Sawickiego (1844-1905) i L.O. Pasternaka (1862-1945). W ostatnich latach nauki w Moskwie Żukowski korzystał z porad I.I. Lewitana (1860-1900). We wspomnieniach Juliusza Sawickiego Żukowski wprost zaznacza: „[...] formalnie nigdy nie byłem jego [Lewitana - I.S.] uczniem. Nigdy nie uczyłem się w jego klasie. Ale bardzo dużo zrozumiałem i wiele się nauczyłem, studiując jego obrazy z dużym zainteresowaniem. Tylko w tym sensie można mnie nazwać uczniem Lewitana”.

Po ukończeniu szkoły otrzymał tytuł artysty. Jego krajobraz „Księżycowa noc” (1899) został zakupiony przez Państwową Galerie Tretiakowską w Moskwie. Jego twórczość ewoluowała do impresjonizmu. Podejmował i realizował swoje pejzażowe zadania impresjonistycznie, lecz nie przekraczał podziału na materialne, przedmiotowe środowisko i rozproszenie go w sferze eteru. Oddzielał pociągnięcia pędzla czystymi kolorami, które umieszczał obok, bezpośrednio na płótnie, bez mieszania ich na palecie. Ten sposób sąsiadowania farb pozwalał uzyskać kombinacje kolorystyczne, które stwarzały wrażenie środowiska światła i powietrza dzięki impastowej technice nakładania farb (pastoso). Malarz starał się wywoływać efekt słonecznego lub nocnego oświetlenia przyrody, zestawiać zimne i ciepłe gamy kolorystyczne. Dla Żukowskiego nienaruszalną wartość stanowiła harmonia własnej natury z otaczającą go przyrodą. Wykorzystywał różnorodne techniki pracy z farbami: łączenie oddzielnych pociągnięć, technik in pasto z tradycyjną techniką jednolitej, spoistej farby, barwne nawarstwienie korpusowych pociągnięć jako metody tworzącej środowisko światła i powietrza.

W latach 1902-1903 Żukowski wziął udział w wystawach Stowarzyszenia „Mir Iskusstv” (Petersburg). Od 1903 r. Stanisław Żukowski należał do Tovariščestva Peredvižnuh Hudožestvennyh Vystavok (Moskwa), a od 1904 r.- do Sojuzu Russkih Hudożnikov (Moskwa). W 1907 r. otrzymał tytuł akademika malarstwa pejzażowego i rozpoczął działalność pedagogiczną. Założył dwuletnią szkołę plastyczną, którą prowadził w latach 1907-1917. Wśród jej absolwentów byli m.in. poeta i malarz W.W. Majakowski (1893-1930), polski artysta Stefan Domaradzki (1897-1983), grafik I.I. Niwiński (1881-1933) i inni.

Stanisław Żukowski odwiedził Ukrainę dwukrotnie. Od końca października 1900 do kwietnia1901 r. Żukowski razem z żoną A. Ignatiewą-Żukowską podr óżował po Ukrainie. W tym czasie stale malował pejzaże. Z tego okresu pochodzą prace: „Katarakty Dniepru” (1900, własność prywatna F. Podwigina, Petersburg, Rosja), „Brzeg Dniepru nocą księżycową” (1900, własność prywatna N. Rogaczewskiego, Moskwa, Rosja), „Dwór na południu Rosji” (1900, Galeria Sztuki w Taganrogu, Rosja). Drugi raz przebywał w Ukrainie w 1903 r. w czasie podróży na Krym.

W latach 1908-1910 podróżował po środkowej Rosji. Odwiedził Szwajcarię, Niemcy, Francję, Włochy, namalował wiele obrazów, w tym serię pokazującą wnętrza, i brał udział w licznych wystawach. W 1909 r. za krajobraz „Grobla” (1909, Państwowe Muzeum Rosyjskie, Petersburg, Rosja) otrzymał drugą nagrodę Towarzystwa im. A.I. Kuindziego.

W latach 1909-1913 Żukowski uczestniczył w międzynarodowej wystawie w Monachium, gdzie został wyróżniony złotym medalem. Prezentował swoje obrazy na wystawach ogólnych we Włoszech (Ezpozione Internacionale di Roma, 1911), w Niemczech (Erste Russische Kunstausstellung, Berlin, 1922; Międzynarodowa Wystawa Lowiecka, Berlin, 1938), w Stanach Zjednoczonych Ameryki (The Russian Art. Exibition, Grand Central Palace, New York, 1924), w Kanadzie (The Art Gallery of Toronto, Exibition of Works by Contemporary Russian Artists, Toronto, 1925), we Francji (Salon de la Societe Nationale des Beaux-Arts, Paris, 1925) oraz w Danii (Russisk Maleriudstilling, Kobenhavn, 1929).

W latach 1916-1917 Żukowski tworzył z wielką pasją. Jego obrazy wyróżniają się szczególną emocjonalnością, wyczuciem rytmu współczesnego życia. Pracował bardzo intensywnie, zapraszano go do udziału w wielkich wystawach, jego nazwisko gościło na stronach periodyków i czasopism, obrazy były kupowane wprost z wystaw. Duży wpływ na twórczość artystyczną malarz a miał romans z uczennicą jego szkoły plastycznej - Zofią Pawłowną Kwasniecką. Ożenił się z nią w 1917 r. Para zamieszkała przy bulwarze Gogolewskim w domu nr 25. We wspomnieniach Juliusz Sawicki zanotował: „Niemałego uroku mieszkaniu Żukowskiego dodawała jego żona, zadziwiająco życzliwa i piękna - Zofia Pawłowna Kwasniecka”. Była ona utalentowaną artystką. Malowała pejzaże i brała udział w wystawach w Moskwie i Warszawie. Lata z nią spędzone należały do najlepszych w życiu malarza.

W 1917 r. Stanisław Żukowski został członkiem stowarzyszenia „Izograf”, które deklarowało neutralność wobec różnych społecznych i rewolucyjnych wydarzeń. W 1919 r. artysta wraz z żoną opuścił Moskwę i wyjechał do Wiatki na północy Rosji. Tam pracował w miejscowym teatrze jako malarz-dekorator i reżyser. Stworzył szkice dekoracji do sztuk Stanisława Przybyszewskiego „Matka” i „Noc”. Ponadto malował pejzaże i chodził na polowania. Wpierwszej połowie września 1920 r. artysta zorganizował tam swoją pierwszą wystawę indywidualną w domu kupca P.P. Kalbukowa. W gazecie „Wiatskaja Prawda” ukazało się ogłoszenie o tym wydarzeniu kulturalnym. Jak na prowincjonalną Wiatkę wystawa okazała się ogromnym sukcesem, gdyż w ciągu piętnastu dni ekspozycję obejrzało osiem tysięcy osób!

W 1921 r. Żukowski wrócił do Moskwy, gdzie zajął się organizacją swojej drugiej wystawy indywidualnej w budynku nr 11 przy ulicy Wielkiej Dimitrowskiej. Przygotowywał ją w pośpiechu. Katalog i afisze zostały opracowane przez znanych moskiewskich krytyków sztuki I.E. Hvojnika i I.K. Krajtora. Pokaz odbył się w dniach 23 października - 23 listopada 1921r. Artysta zaprezentował 74 obrazy, które stworzył w ciągu ostatnich czterech lat (1917-1921). Wśród nich były 54 pejzaże, 5 prac przedstawiających z abudowanie architektoniczne (tematyka dworska), 2 obrazy wnętrz i 13 innych kompozycji malarskich. Wystawa odniosła sukces i zjednała malarzowi uznanie wśród moskiewskiej publiczności i kolegów artystów. Stanowiła panoramę twórczości artysty i była wynikiem jego poszukiwań oraz osiągnięć.

W tym czasie twórczość Stanisława Żukowskiego trafiła na celownik proletariackiej krytyki awangardowej. Malarz dobrze rozumiał, co się dzieje w nowej sztuce radzieckiej. Rozpoczęła się ideologiczna walka z dekadentami-formalistami, którą określano „ wychowawczą pracą z twórczą inteligencją” .Już w latach 30. XX w. zakończyła się ona wysyłaniem do obozów i rozstrzelaniem rzeszy ludzi sztuki i kultury: „[...] rozwój radzieckiego malarstwa lat 20. i 30. nie przebiegał płynnie i spokojnie. To była walka z różnego rodzaju kierunkami i poglądami, obcymi dla formującej się sztuki socjalistycznego realizmu”. 

W 1923 r. Żukowski razem z żoną wrócił do Polski. Badacze życia i twórczości malarza różnie oceniali jego powrót do domu rodzinnego. Decyzja artysty spotkała się z brakiem zrozumienia i nieobiektywną oceną ze strony radzieckich krytyków sztuki. Jedna z nich, N.I. Stankiewicz, stwierdziła: „Pod wpływem chwili Żukowski podjął błędną decyzję. W 1923 r. wyjechał do Warszawy. [...] oderwał się od ojczystych korzeni, z trudem zaadaptował się na innym gruncie, nie stworzył nic znacznego”. Inny radziecki krytyk sztuki W.P. Lapszyn pisał podobnie: „Wszystko, co [...] tworzył - jest w większości tylko kontynuacją tego, co robił wcześniej w Rosji”.

W innych źródłach powrót Stanisława Żukowskiego do Polski nazywano „emigracją”. W Ukrainie nawet zaprezentowano jego obrazy w ramach wystawy „Słodki smutek”, gdzie można było też obejrzeć dzieła 30 artystów „emigrantów” pochodzące ze zbiorów ukraińskich kolekcjonerów. Kurator wystawy L. Kostiuk miała zamiar pokazać „połączenie dwóch toków tworzenia obrazów (ojczysty i zagraniczny) w jednym kluczu [...], pokazać trudne losy artystów, którzy z powodu różnych okoliczności byli zmuszeni pozostawić Ojczyznę [...]. To [...] Konstantin Wróblewski, Władysław Golymski, Stanisław Żukowski [...]”.

Po powrocie do Polski Żukowski podróżował po kraju. Z pasją malował polskie krajobrazy i bliskie swemu sercu szlacheckie majątki, które przypominały mu o szczęśliwych latach dzieciństwa i młodości spędzonych w ojcowskiej posiadłości. Artysta został serdecznie przyjęty wśród kolegów w Warszawie. W 1923 r. wstąpił do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, zrzeszającego artystów i miłośników sztuki. Prowadziło ono działalność głównie w Warszawie w latach 1860-1939. W okresie 1989-1900 Stefan Szyller (1857-1933) zbudował dom Towarzystwa w stylu neobaroku. Instytucja popularyzowała polską sztukę, pomagała artystom, prowadziła działalność wydawniczą, organizowała twórcze konkursy, w których Żukowski uczestniczył i wielokrotnie był wyróżniany dyplomami i medalami. Malarz znalazł swoich zwolenników w Grupie Warszawskich Artystów „Pro Arte”, działającej w Warszawie w latach 1932-1939. Skupiała ona malarzy, którzy uprawiali impresjonistyczne malarstwo pejzażowe. Wśród nich byli A. Augustynowicz (1865-1944), W. Kossak (1856-1942), J. Rapacki (1871-1929), H. Weyssenhoff (1859-1922).

Z kroniki wydarzeń zamieszczonej w czasopiśmie „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku ”dowiadujemy się, że „[...] odbyła się w roku 1935 w Katowicach, w hotelu Savoj wystawa obrazów art. malarza Stanisława Żukowskiego”. Jednym z liderów życia kulturalnego i towarzyskiego Katowic był hotel Savoy, który mieścił się przy ulicy Mariackiej 6. Był znany z luksusu, a swój status zawdzięczał szeregowi udogodnień. Restauracja w hotelu Savoy była ulubionym lokalem Wojciecha Korfantego, przywódcy narodowego Górnego Śląska. Bywał w niej na spotkaniach klubu chrześ cijańskiej demokracji oraz innych organizacji, które go popierały. Jak można zauważyć, hotel ten był nie tylko miejscem relaksu i rozrywki, ale również ważnym ośrodkiem politycznym, społecznym i kulturalnym Śląska. Z artykułu prasowego, podpisanego kryptonimem dr St. K., zatytułowanego „Z wystaw w Katowicach. O Stanisławie Żukowskim, malarz u lasów i wnętrz”, opublikowanego w gazecie „Polska Zachodnia”,można się dowiedzieć, że „[...] do Katowic zawitał prof. Żukowski ze sztuki z kilkudziesięcioma płótnami, wśród których przeważa pejzaż leśny z Polesia i Kresów Wschodnich oraz wnętrza dworków polskich”. Autor artykułu był z pewnością pod wrażeniem twórczości malarza. Zachwycał się różnorodnością jego sposobów obrazowania, nowatorstwem w ukazywaniu powietrza i tafli wody za pomocą technik zdobniczych, lirycznym nastrojem obecnym w jego obrazach.

Początek II wojny światowej - 1 września 1939 r. - zastał Żukowskiego w Warszawie. W 1944 r. podczas powstania warszawskiego nie opuścił rodzinnego miasta i przeżył całą tragedię, która przypadła w udziale mieszkańcom Warszawy. Wówczas zostało zniszczonych wiele dzieł artysty. Po klęsce powstania hitlerowcy przewieźli mieszkańców do niemieckiego obozu przejściowego Dulag 121 Pruszków. Utworzony 6 sierpnia 1944 r. na terenie dawnych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego obóz funkcjonował do 16 stycznia 1945 r. W tym okresie przeszło przez niego 390-410 tysięcy osób. Początkowo Stanisław Żukowski został umieszczony w hali nr 5 - pomieszczeniu przejściowym, w którym obywała się wstępna selekcja wysiedlonych. Następnie w hali nr 2, gdzie znajdowały się obozowe ambulatorium, izba chorych oraz niewielki szpital zakaźny. Malarz miał wówczas 69 lat, był chory i niezdolny do pracy. Niemieccy lekarze nie zajmowali się leczeniem rannych i chorych. Nie wytrzymał w surowych warunkach o bozowych i zmarł na początku października 1944 r. Został pochowany we wspólnym grobie z innymi ofiarami nazistów. Dnia 1 października 2010 r. uroczyście otwarto Muzeum „Dulag 121” mające upamiętniać martyrologię mieszkańców Warszawy więzionych w obozie.