Jan Henryk Rosen, „Obrona Częstochowy (Przeor Kordecki broni Częstochowy w 1655 r.)”, 1933, prywatna kaplica papieska, Castel Gandolfo (Włochy), fot. Joanna Wolańska
Licencja: CC BY-SA 4.0, Źródło: Instytut Polonika, Modyfikowane: tak, Warunki licencji

Fotografia przedstawiająca Malowidła ścienne Jana Henryka Rosena w prywatnej kaplicy papieskiej w Castel Gandolfo

Jan Henryk Rosen, „Cud nad Wisłą (Ks. Skorupka w obronie Warszawy w 1920 r.)”, 1933, prywatna kaplica papieska, Castel Gandolfo (Włochy), fot. Joanna Wolańska
Licencja: CC BY-SA 4.0, Źródło: Instytut Polonika, Warunki licencji

Prześlij dodatkowe informacje

Identyfikator: POL-002538-P/189567

Malowidła ścienne Jana Henryka Rosena w prywatnej kaplicy papieskiej w Castel Gandolfo

Castel Gandolfo | Włochy | region Lacjum | prowincja Rzym

Identyfikator: POL-002538-P/189567

Malowidła ścienne Jana Henryka Rosena w prywatnej kaplicy papieskiej w Castel Gandolfo

Castel Gandolfo | Włochy | region Lacjum | prowincja Rzym

Malowidła ścienne Jana Henryka Rosena w prywatnej kaplicy papieskiej w dawnej letniej rezydencji papieży w Castel Gandolfo (Włochy): „Obrona Częstochowy (Przeor Kordecki broni Częstochowy w 1655 r.)” oraz „Cud nad Wisłą (Ks. Skorupka w obronie Warszawy w 1920 r.)”; wymiary: 370 × 240 cm (każde), wykonane w roku 1933.

Dwa monumentalne malowidła ścienne powstały na zamówienie papieża Piusa XI, który sam wybrał tematy i skorygował projekty przedstawione przez malarza (swoje spotkania i rozmowy z Piusem XI dotyczące ikonografii planowanych malowideł i zmianach czynionych na życzenie papieża Rosen opisał szeroko w - prawdopodobnie planowanych do opublikowania, ale - o ile wiadomo - nigdy niewydanych notatkach spisanych po wojnie w Stanach Zjednoczonych, zachowanych w maszynopisie w jego spuściźnie w USA; o spotkaniach i rozmowach artysty z papieżem wspomina także Pasierb). Pius XI (Achille Ratti) był nuncjuszem apostolskim w Polsce w latach 1919-1921; wsławił się tym, że podczas wojny polsko-bolszewickiej, w sierpniu 1920 r., jako jedyny zagraniczny dyplomata nie opuścił Warszawy (jak pisze Stanisław Wilk, jego pozostanie w Warszawie było przypadkowe, planował bowiem opuścić stolicę wraz z innymi dyplomatami). Omawiane malowidła miały przypominać ten okres działalności papieża. Obrazy znajdują się naprzeciw siebie, na bocznych ścianach kaplicy, w której ołtarzu widnieje kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Ponad drzwiami wejściowymi do kaplicy znajdują się ponadto malowane mapy Polski: po stronie „Cudu” - reprodukcja polskiej mapy sztabowej, ukazująca pole bitwy pod Warszawą (197 × 140 cm), a po stronie przeciwnej - mapa Polski, „utrzymana w dawnej konwencji plastycznej”. Zachowała się informacja o urlopie Rosena z Politechniki we Lwowie (gdzie podówczas był zatrudniony) w okresie od 1 maja do 15 czerwca 1933 r. ze względu na pracę przy malowidłach w Castel Gandolfo (wiadomo skądinąd, że realizacja tego zlecenia zajęła mu znacznie więcej czasu).

„Cud nad Wisłą” jest, jak wolno sądzić, w miarę samodzielną kompozycją Rosena (choć, być może odwołuje się do analogicznej kompozycji Jerzego Kossaka z roku 1930), „Obrona Częstochowy” natomiast nawiązuje - zwłaszcza pod względem ikonografii - do obrazu Januarego Suchodolskiego pod tym samym tytułem (1846, olej na płótnie, 124 × 164 cm, Muzeum Narodowe w Krakowie, nr inw. MNK II-a-8; replika z roku 1854 w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie). Trudno sobie wyobrazić, by kompozycja Rosena mogła powstać bez znajomości obrazu Suchodolskiego, dzieła w owym czasie bardzo popularnego i szeroko reprodukowanego.

Jako ciekawostkę należy wspomnieć, że znane są co najmniej dwa powtórzenia aranżacji znanej z kaplicy w Castel Gandolfo (tzn. dekoracje wnętrz sakralnych w postaci umieszczonych naprzeciw siebie obu omawianych kompozycji, podobnie jak to miejsce w kaplicy papieskiej): w prezbiterium kościoła w Toustem na Podolu (stosunkowo dobrze zachowana „Obrona Częstochowy”; „Cud nad Wisłą” - jedynie szczątkowo) z lat ok. 1935-1939 oraz na historycznej Wileńszczyźnie (obecnie w granicach Białorusi), w kościele pw. Matki Boskiej Różańcowej w Sołach (przed 20 września 1934 r.; zamalowany w 2023 r.), jako część większego zespołu malowideł w prezbiterium. Sam Rosen powtórzył postać ks. Skorupki na fryzie namalowanym do dekoracji działu polskiego na Międzynarodowej Wystawie Prasy Katolickiej w Watykanie (1936), obecnie przechowywany w Domu Arcybiskupów Warszawskich.

„Oryginalny” pomysł papieża polegający na zestawieniu w kaplicy obu scen był, jak się okazuje, nie tylko nieprzypadkowy, ale też zapewne istniał w literaturze już wcześniej. Jak pisze Jarosław Komorowski, wydana w roku 1920 przez Towarzystwo Oświaty Narodowej książka Marii Bogusławskiej pt. „Dziedzictwo Kordeckiego: ks. Ignacy Skorupka” już w tytule łączy głównych bohaterów obu wydarzeń. Ze względu na brak dokładnych dat powstania obu realizacji, określonych tu mianem powtórzeń zespołu w Castel Gandolfo, trudno jednoznacznie stwierdzić kierunek wpływów, wydaje się jednak, że pierwszeństwo należy przyznać kaplicy papieskiej, która mogła posłużyć za wzór malowidłom w Toustem. Ponadto o dekoracji kaplicy w Castel Gandolfo i udziale Rosena w tym przedsięwzięciu współcześnie szeroko informowały krajowe i zagraniczne agencje prasowe, a za nimi prasa codzienna i periodyczna. Aby wydarzeniu nadać rozgłos, Rosena - naturalnie z charakterystyczną dla ujęć prasowych przesadą - zestawiano z Michałem Aniołem (a kaplicę w Castel Gandolfo z kaplicą Sykstyńską), podnosząc fakt, że polski malarz był pierwszym artystą od czasu Buonarrotiego, który udekorował dla papieża całą kaplicę.

Projekty kompozycji (1932), wykonanych (z niewielkimi zmianami, stosownie do uwag wyrażonych przez Piusa XI) w kaplicy w Castel Gandolfo, są przechowywane w bazylice archikatedralnej pw. Świętej Rodziny w Częstochowie.

Nie do końca wyjaśniona jest rola Giuseppe (Józefa) Toeplitza, współtwórcy i jednego z dyrektorów włoskiej Banca Commerciale Italiana (BCI), instytucji, która podówczas prowadziła obsługę finansową Watykanu, w powierzeniu zamówienia Rosenowi, nie ulega jednak wątpliwości, że malarz otrzymał to zlecenie właśnie dzięki Toeplitzowi, który też miał partycypować w kosztach udekorowania kaplicy (czy też pokryć je w całości). Rok przed wykonaniem malowideł w Castel Gandolfo, w roku 1932, Rosen namalował na grobowcu rodzinnym Toeplitza na cmentarzu w Sant’Ambrogio di Varese, gdzie Giuseppe Toeplitz miał swoją rezydencję, obraz przedstawiający św. Odilona.

Nie całkiem jasny jest też udział w tym zamówieniu Antoniego Michalaka (1902-1975). Rosen poznał go w Warszawie (informacja ustna Jerzego Wyczesanego, na podstawie materiałów z archiwum Antoniego Michalaka) jesienią roku 1932 i być może zaproponował młodemu artyście współpracę. W roku 1933 Michalak zaprojektował i wykonał wraz z Rosenem kartony do obu scen mających ozdobić kaplicę papieską. Jak pisze Jerzy Wyczesany: „Kartony te, niezaakceptowane przez papieża, zostały przekomponowane i zrealizowane przez Rosena, jednak bez udziału Michalaka”.

O ile zdaniem papieża i w tzw. opinii publicznej malowidła Rosena były sukcesem, o tyle spotkały się z druzgocącą krytyką polskiego środowiska artystycznego. Obecnie są cenione wśród „poloników” za granicą: „W XX wieku, w dziedzinie malarstwa monumentalnego, szczególne miejsce ma w polskiej sztuce Jan Henryk Rosen (1891-1982). Jego dzieła rozrzucone są w kilku krajach: w Wiedniu ozdobił polichromią kaplicę Jana III Sobieskiego przy kościele St. Joseph na historycznym wzgórzu Kahlenberg (1930). Ta kameralna realizacja przedstawia sceny związane z bitwą pod Wiedniem w 1683 r. w uproszczonej stylizacji, używając śmiałej kolorystyki i dosadnych symboli. Nie jest to ani malarstwo awangardowe, ani historyzm, ale jedna z wybitniejszych ściennych realizacji nurtu «złotego środka», który w latach 20. i 30. XX w. dochodzi do głosu w wielu krajach Europy. We Włoszech, w rezydencji papieskiej w Castel Gandolfo znajdują się patriotyczno-religijne sceny Rosena o tematyce polskiej: «Obrona Częstochowy» i «Cud nad Wisłą» (1934). W Stanach Zjednoczonych, gdzie osiadł w 1937 r., spośród licznych jego realizacji wyróżniają się malowidła w katedrze anglikańskiej w Waszyngtonie oraz uchodząca za największą na świecie mozaika w katedrze w Saint Louis”.

Osoby powiązane:

Jan Henryk Rosen

Czas powstania:

1933

Twórcy:

Jan Henryk Rosen (malarz; Polska, Niemcy, Francja, USA)(podgląd)

Bibliografia i archiwalia:

M. Janocha, J. Pasierb, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 2000, s. 365-373
M. Wrzeszcz, „Castel Gandolfo”, [w:] „Encyklopedia Katolicka”, Lublin 1976, s. 1355
J. St. Pasierb, „Jan Henryk Rosen maluje w Castel Gandolfo”, [w:] „Fermentum massae mundi. Jackowi Woźniakowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin”, red. N. Cieślińska, P. Rudziński, Warszawa 1990, s. 511-519
S. Wilk, „Nuncjusz Achilles Ratti i jego rola w procesie kształtowania się państwa polskiego”, [w:] „Powrót Polski na mapę Europy”, red. Cz. Bloch, Z. Zieliński, Lublin 1995, s. 331-367
„Nuncjatura warszawska w II Rzeczypospolitej”, [w:] „Nuncjatura apostolska w II Rzeczypospolitej”, red. T. Chynczewska-Hennel, K. Wiszowata-Walczak, Białystok 2012, s. 447
Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego we Lwowie (Державний Архів Львівської Області): „Akta personalne wykładowcy [Politechniki Lwowskiej] Jana Henryka Rosena” (Личное дело преподавателя Росена Яна Генрнка) 1921-1939, na 61 arkuszach; ф. 27, оп. 4, спр. 548
J. Komorowski, „Kościół w Sołach”, „Spotkania z Zabytkami”, 2009, nr 1, s. 20
H. Blak, B. Małkiewicz, E. Wojtałowa, „Nowoczesne malarstwo polskie. Katalog zbiorów”, pod red. Z. Gołubiew, cz. 1: „Malarstwo polskie XIX wieku”, MNK, Kraków 2001 (Katalogi Zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie, Nowa Seria), nr kat. 976, s. 352
J. Wolańska, „Nieznany naśladowca Jana Henryka Rosena w dawnym kościele parafialnym w Toustem na Podolu”, [w:] „Sztuka Kresów Wschodnich”, Kraków 2003, t. 5, s. 213-218
K. Uchowicz, „Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Różańcowej w Sołach”, [w:] „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa wileńskiego”, red. M. Kałamajska-Saeed, Kraków 2005, t. 1, s. 247-273
J. Wolańska, „Wawel i Kresy. Malowany fryz Jana Henryka Rosena w dziale polskim Esposizione Mondiale della Stampa Cattolica w Watykanie (1936)”, „Przęgląd Wschodni”, 3 (51), 2014, s. 609-669
„Jak malarz polski ze Lwowa zdobył pierwsze miejsce w światowym turnieju artystycznym i malować będzie swe dzieło w kaplicy papieża”, Biuletyn Prasowej Agencji Informacyjnej „Wschód” (Lwów), nr 360, 25 sierpnia 1933, s. 1-2
„Sukces polskiego malarza”, „Przegląd Katolicki”, 1933, nr 38, s. 605
„Uznanie Ojca św. dla dzieła prof. Rosena”, „Przegląd Katolicki”, 1934, nr 29, s. 475
J. Wolańska, „Katedra ormiańska we Lwowie w latach 1902–1938. Przemiany architektoniczne i dekoracja wnętrza”, Warszawa: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 2010, s. 316
„Katalog zabytków sztuki: Miasto Częstochowa”, pod red. Z. Rozanow i E. Smulikowskiej, cz. 1: „Stare i Nowe Miasto, Częstochówka i Przedmieścia” („Katalog zabytków sztuki w Polsce, Seria Nowa”, t. VI, cz. 1), Warszawa 1995, s. 6-7, il. 245-246
A. Michalak, „Bractwo św. Łukasza”, [w:] „Encyklopedia Katolicka”, Lublin 1976, t. 2, s. 1020-1021
J. Wyczesany, „Kalendarium. Życie i twórczość Antoniego Michalaka”, [w:] „Mistyczny świat Antoniego Michalaka. Katalog wystawy twórczości Antoniego Michalaka 1902-1975”, oprac. W. Odorowski, kat. wyst. Muzeum Nadwiślańskie, 22 maja-9 sierpnia 2005, Kazimierz Dolny 2005, s. 26
„Sprawa Rosena”, „Gazeta Artystów”, 1934, nr 4, s. 2
„Polskie życie artystyczne w latach 1915-1939”, red. A. Wojciechowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 316, 668