Nina Niovilla – zapomniana pionierka kina kobiecego

W 1923 roku recenzenci chwalili jej melodramat Młodość zwycięża, pisząc: „Śliczny scenariusz, świetna reżyseria, skończona gra”. Choć jeden z krytyków żartobliwie zauważył, że „w filmie jest trochę za dużo pocałunków”, nikt nie miał wątpliwości, że za kamerą stanęła twórczyni świadoma, sprawna i niezależna. Kim była Nina Niovilla, która – jako scenarzystka, reżyserka i producentka – działała w męskim świecie w epoce kina niemego?

Antonina Elżbieta Petrykiewicz, bo tak brzmiało jej prawdziwe nazwisko, urodziła się w 1874 roku we Lwowie. Kształciła się we Włoszech, występowała jako śpiewaczka operowa i aktorka, tłumaczyła sztuki teatralne, pisała dramaty. W 1918 roku w Berlinie wyreżyserowała swój pierwszy film (Die Heiratsannonce) pod pseudonimem Nina von Petry, a w 1919 roku – już jako Nina Niovilla – wróciła do Warszawy i rozpoczęła pionierską działalność w polskiej kinematografii.

Kino kobiet: obecność, która wymagała odwagi

Choć dziś termin kino kobiece kojarzy się głównie z latami 80., Agnès Vardą, Claire Johnston czy Jane Campion, jego korzenie sięgają samych początków kina. Już pod koniec XIX wieku Alice Guy-Blaché we Francji mogła jako pierwsza wyreżyserować film fabularny (La fée aux choux, 1896), a Lois Weber była jedną z najlepiej opłacanych reżyserek Hollywood lat 20. W Niemczech filmy kręciła Leontine Sagan, a Maya Deren – pionierka amerykańskiej awangardy – tworzyła eksperymentalne obrazy jeszcze przed wybuchem II wojny światowej.

Nina Niovilla należy do tego samego pokolenia – kobiet, które przecierały szlaki w epoce niemych kamer, ręcznego montażu i teatralnych efektów. Ale w odróżnieniu od bardziej znanych koleżanek z Zachodu, jej dorobek zniknął niemal bez śladu – żaden z jej filmów się nie zachował, a nazwisko przez dekady było nieobecne w historii kina.

Reżyserka, która wyprzedzała swoje czasy

W latach 1919–1923 Niovilla napisała scenariusze, wyreżyserowała i częściowo sama wyprodukowała cztery pełnometrażowe filmy: patriotyczną Tamarę (znaną także jako Obrońcy Lwowa), romantyczne Czaty oparte na balladzie Mickiewicza, emocjonalny manifest Idziem do ciebie, Polsko, matko nasza oraz wspomnianą Młodość zwycięża.

Jej kino – jak wiele ówczesnych filmów tworzonych przez kobiety – koncentrowało się na emocjach, relacjach międzyludzkich i psychologii postaci, zamiast na akcji i efektach specjalnych. Poruszało tematykę społeczną i patriotyczną, ale też podejmowało kwestie bliskie kobiecej wrażliwości i perspektywie.

To właśnie taka postawa – skupienie się na uczuciach, bohaterkach i subtelnej narracji – stanie się znakiem rozpoznawczym kina kobiecego w drugiej połowie XX wieku. Dla Claire Johnston czy Susan Seidelman kino kobiet oznaczało odwrócenie spojrzenia: nie mężczyzna patrzy na kobietę, ale kobieta patrzy na świat i na siebie.

Niovilla zrobiła to pół wieku wcześniej.

Nie była sama – ale była pierwsza

W Polsce okresu międzywojennego tylko cztery kobiety zrealizowały pełnometrażowe filmy fabularne: Nina Niovilla, Marta Flantz, Stanisława Perzanowska i Wanda Jakubowska. Spośród nich Niovilla była zdecydowanie pierwsza i najbardziej wszechstronna – działała jako scenarzystka, reżyserka, producentka, nauczycielka i tłumaczka.

W 1919 roku założyła Warszawską Szkołę Gry Sceniczno-Filmowej, która miała swoje filie w Wilnie i Krakowie, a wśród jej uczniów był m.in. Aleksander Żabczyński. Działała też jako poetka i publicystka, reprezentowała Polskę na kongresach praw autorskich.

Podobnie jak inne kobiety filmowe epoki, padła ofiarą marginalizacji – a w jej przypadku także oszustwa. Jan Czesław Sikorowicz, z którym planowała otwarcie filii szkoły w Krakowie, wyłudził jej zaufanie, posłużył się jej nazwiskiem i doprowadził do zakończenia jej kariery. Choć sąd skazał go na 5 lat więzienia, Niovilla nigdy już nie wróciła za kamerę.

Ciche dziedzictwo

Podczas II wojny światowej mieszkała w Warszawie, gdzie została wyrzucona z mieszkania i zmuszona do pracy jako służąca. Po powstaniu warszawskim trafiła do obozu przejściowego w Pruszkowie, a później – prawdopodobnie – do obozu pracy w Niemczech. W 1946 roku wyjechała do córki do Paryża. Zmarła w 1966 roku, zapomniana i samotna.

Jej historia to nie tylko opowieść o zapomnianej artystce. To także historia strukturalnej nieobecności kobiet w opowieści o kinie, której ślady dopiero teraz zaczynamy wydobywać na światło dzienne. Powrót do takich postaci jak Nina Niovilla nie tylko uzupełnia luki w historii, ale również przypomina o sile kobiecego spojrzenia – niezależnego, czułego, analitycznego, wizjonerskiego.

Kino kobiet? Nie moda, lecz fundament

Kino kobiece nie zaczyna się od Nowej Fali, Jane Campion czy Agnieszki Holland. Zaczyna się od kobiet takich jak Nina Niovilla, Alice Guy-Blaché, Lois Weber, Esfir Szub czy Franciszka Themerson. To one – często samotnie, bez wsparcia systemu – tworzyły własny język filmowy, własne tematy i sposoby narracji.Były obecne. Ale historia wolała ich nie pamiętać.