Zbiory malarstwa należące do ostatniego króla Polski liczyły ponad 2,5 tysiąca dzieł i uległy rozproszeniu po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej. Jednym z obrazów, które niegdyś znajdowały się w posiadaniu monarchy, jest „Portret starszego mężczyzny”, przez wiele lat uznawany za autorskie dzieło Rembrandta.

Niezidentyfikowany model

Obraz przedstawia starszego mężczyznę ukazanego frontalnie. Ma krótkie, siwe, lekko kręcone włosy, krótko przystrzyżoną brodę i wąsy. Jego twarz jest blada, z lekko uchylonymi ustami i żywym spojrzeniem skierowanym w dół, ku prawej stronie. Ubrany jest w brązowy płaszcz z kołnierzem oraz spodnią szatę, spod której wyłania się biała stójka koszuli. Na piersi słabo widoczny jest łańcuch z zawieszką. Tło pozostaje neutralne i nieokreślone. Kompozycja utrzymana jest w ciemnej, brązowej tonacji, z jasnymi akcentami w postaci oświetlonej lewej strony twarzy i stójki.

Obraz był niegdyś uważany za portret Adriaena van Rijna (1597-1652), brata Rembrandta (1606-1669), a także za późne, autorskie dzieło samego mistrza. Obecnie przypisywany jest nieznanemu naśladowcy Rembrandta i datowany na lata 1650-1660, a tożsamość modela pozostaje nieokreślona. Pod względem fizjonomii bliski jest on obrazowi „Studium starszego mężczyzny” z muzeum Mauritshuis w Hadze (nr inw. 560), również dawniej przypisywanemu Rembrandtowi.

Tronie

Oba obrazy można uznać za należące do kategorii portretowej zwanej tronie, przedstawiającej charakterystyczne typy ludzkie. Nie były to portrety w sensie ścisłym, choć często pozowały do nich konkretne osoby, ale raczej studia ekspresji, typu, fizjonomii lub interesującej postaci, takiej jak starzec, biesiadnik lub młoda kobieta. Motyw ten był popularny w sztuce niderlandzkiej i flamandzkiej w okresie baroku, a Rembrandt chętnie go stosował.

Na obrazie z Luwru widoczne są liczne spękania i ubytki warstwy malarskiej, co utrudnia jego precyzyjny opis i ocenę walorów artystycznych. W prawym dolnym rogu obrazu widoczny jest numer „40” namalowany białą farbą, natomiast na odwrociu w lewym górnym rogu płótna, znajduje się pieczęć woskowa oraz zapisany białą kredą numer „343”. Na ramie umieszczono trzy nalepki, a także numery: „89” (kredą) i „10” w kółku (ołówkiem).

Historia obrazu

Powstał najprawdopodobniej w połowie XVII wieku na fali zainteresowania późnym malarstwem Rembrandta, a jego autorem był któryś z jego licznych naśladowców. W drugiej połowie XVIII wieku dzieło najprawdopodobniej znajdowało się w zbiorach niemieckiego radnego Trible'a i uchodziło wówczas za autentyczny obraz Rembrandta. Świadectwem tej atrybucji może być akwaforta autorstwa Georga Friedricha Schmidta (1712-1775), znanego grafika wykonującego między innymi reprodukcje dzieł dawnych mistrzów, w tym Rembrandta. W Gabinecie Rycin Państwowych Zbiorów Sztuki w Dreźnie znajduje się jego obraz z 1768 roku, przedstawiający starszego mężczyznę o rysach twarzy niemal identycznych z modelem z obrazu przechowywanego dziś w Luwrze. Inne jest jedynie oświetlenie postaci - światło pada na twarz z prawej strony - wynika to zapewne z techniki graficznej.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy „Portret starszego mężczyzny” znalazł się w zbiorach ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego, ale odnotowano go w królewskim inwentarzu z 1795 roku. W połowie XIX wieku znalazł się w rękach Potockich, a konkretnie Mikołaja Potockiego (1845-1921), syna Mieczysława, wnuka targowiczanina Szczęsnego, dziedzica majątku i zbiorów w Tulczynie (dziś Ukraina). Pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku Mikołaj Potocki wywiózł obraz do Paryża i wraz z pozostałymi zbiorami tulczyńskimi przechowywał w wybudowanym dla tej kolekcji pałacu zwanym Hôtel Potocki przy avenue Friedland 27 (obecnie Chambre de Commerce et d'Industrie de Paris). W 1907 roku hrabia Potocki zdeponował „Portret starszego mężczyzny” w Luwrze jako autorskie dzieło Rembrandta. 25 sierpnia 1920 roku, krótko przed śmiercią, ofiarował obraz muzeum, a jego imię i nazwisko zostało wyryte na kamiennej tablicy umieszczonej w rotundzie przed galerią Apollina, gdzie upamiętnieni są darczyńcy Luwru. Pozostałe dzieła z kolekcji Potockiego odziedziczył Alfred Potocki (1886-1958), ostatni ordynat łańcucki; zbiory te uległy następnie rozproszeniu.

Kolekcja króla Stanisława Augusta

Zbiory artystyczne Stanisława Augusta Poniatowskiego, gromadzone w latach 1764-1795, obejmowały malarstwo, rzeźbę, militaria, bibliotekę oraz wyposażenie rezydencji królewskich. Kolekcja malarska liczyła niemal 2,5 tysiąca obrazów, co zostało udokumentowane w inwentarzu z 1795 roku zatytułowanym „Catalogue des Tableaux appartenant a Sa Majeste le Roi de Pologne”. Obejmowała dzieła niderlandzkie, włoskie, francuskie, niemieckie i polskie. Po abdykacji króla zbiory uległy stopniowemu rozproszeniu. Obecnie zidentyfikowanych jest około 400 obrazów pochodzących z tej kolekcji.