Zdjęcie rzeźby wygrało w konkursie Instytutu Polonika „Dziedzictwo bez granic” w 2024 r.

Współczesność, szczególnie w erze cyfrowej, podkreśla fragmentaryczność ludzkiej tożsamości. W mediach społecznościowych, na portalach internetowych, w rzeczywistości wirtualnej – nasza tożsamość często jest podzielona na różne części, które mogą być ukazywane lub ukrywane w zależności od kontekstu. Człowiek współczesny nie jest już postrzegany jako jednolita, stabilna jednostka, lecz jako złożona, wielowarstwowa istota, której tożsamość zmienia się i przekształca w zależności od okoliczności. Jesteśmy podzieleni między wiele obowiązków, ról społecznych i wymagań. Fragmenty naszej uwagi, czasu i energii są rozdzielane między pracę, rodzinę, rozrywkę, aktywność online - a ta w toku krótkich komunikatów - filmów z tik-toka, twitów czy instagramowych rolek opiera się fragmentaryczności narracji. Staje się ona nie tylko cechą charakterystyczną współczesnej kultury, ale również odpowiedzią na chaotyczność, nadmiar informacji i złożoność współczesnego świata. Pozwala na radzenie sobie z tą rzeczywistością, umożliwiając selekcję i koncentrację na tych fragmentach, które najsilniej przykują naszą uwagę. 

Rzeźby Igora Mitoraja takie jak „Upadek Ikara” mogą wydawać się próbą łączenia klasycznych proporcji - tego, co trwałe i ponadczasowe z fragmentarycznością. Prace artysty często przedstawiają postacie o antycznych rysach, ale uszkodzone, jakby były reliktami starożytności, wydobytymi z zapomnienia. Te fragmenty rzeźb mają w sobie zarówno piękno, jak i niewątpliwy tragizm, mogący przywodzić na myśl upadek wielkich cywilizacji, ale i ludzkich ambicji.

Ambicja i granice ludzkich możliwości

„Upadek Ikara” nie jest jedynie hołdem dla starożytnego mitu, lecz refleksją nad kondycją człowieka. Mitoraj, korzystając z symboliki mitycznego Ikara, przekazuje uniwersalne przesłanie o ludzkich dążeniach, ambicjach oraz nieuchronnych ograniczeniach, z którymi każdy człowiek musi się zmierzyć. Postać Ikara, symbolizująca zarówno odwagę, jak i pychę, staje się w tym kontekście metaforą dla kondycji człowieka, który nieustannie balansuje między marzeniami o przekraczaniu granic a świadomością swoich własnych ograniczeń.

Historia Ikara, który w swojej ambicji wzbił się zbyt wysoko, staje się opowieścią o ludzkim pragnieniu sięgania poza to, co możliwe, o przekraczaniu granic, zarówno fizycznych, jak i mentalnych. Jest to fundamentalna cecha natury człowieka – dążenie do nieznanego, pragnienie odkrywania nowych horyzontów, zarówno w sensie dosłownym, jak i metaforycznym. Ikar w mitologii reprezentuje nie tylko młodzieńczy idealizm, ale także nieostrożność i brak zrozumienia dla własnych ograniczeń, co prowadzi do jego tragicznego upadku.

Rzeźba z Agrigento przedstawia odłamaną, częściowo uszkodzoną postać ludzką. Ta fragmentaryczność to zarówno starożytne dziedzictwo, jak i kruchość ludzkiego losu, podobnie jak ruiny antycznych świątyń, wśród których się  znajduje. To zestawienie harmonii i rozkładu – piękna i destrukcji – w pewnej perspektywie nadaje pracom Mitoraja metafizyczny wymiar, postać pozbawiona swojego pierwotnego kontekstu ma ambicje stania się fragmentem czegoś większego, co już nie istnieje. 

Pycha i kara

Rzeźba Mitoraja nawiązuje do pojęcia hybris, czyli pychy, która w starożytnej Grecji często prowadziła do zguby. Ikar, ignorując ostrzeżenia swojego ojca Dedala, wzbił się zbyt wysoko, gdzie gorące promienie słońca stopiły wosk jego skrzydeł. To historia, która uczy o konsekwencjach nieposłuszeństwa wobec naturalnych praw i o tym, jak pycha może prowadzić do tragicznych skutków.

W kontekście kondycji człowieka pycha nie dotyczy jedynie nadmiernych ambicji, ale również chęci kontrolowania świata, który nas otacza. Współczesny człowiek, uzbrojony w technologię i naukę, coraz częściej staje w obliczu wyzwań, które wykraczają poza jego możliwości. Jednak to pytanie Mitoraja o to, czy człowiek, tak jak Ikar, nie jest czasem zbyt pewny siebie, próbując wznieść się zbyt wysoko, nie zważać na naturalne granice i konsekwencje swoich działań.

Rzeźba w Dolinie Świątyń - kontrowersje

Umiejscowienie rzeźby w Dolinie Świątyń w Agrigento nie jest przypadkowe. Jest to jedno z najbardziej imponujących stanowisk archeologicznych na świecie, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Znajdują się tu monumentalne pozostałości starożytnych greckich świątyń, które poświęcone były różnym bogom. Usytuowana została tam w roku 2011, przy okazji wystawy prac Igora Mitoraja, a następnie podarowana miastu, trwale (?) wpisała się w miejsce jej umieszczenia, jednak  dekontekstualizując je wizualnie. Ta zmiana, którą mogła tłumaczyć wystawa czasowa - jak możemy przeczytać w krytycznych wypowiedziach - stając się trwałą, budzi pewien niepokój co do zasadności. Stąd pojawiające się od lat głosy wskazujące, że powinna zostać przeniesiona w inne miejsce. 

„Upadek Ikara” może być odczytywany jako przypomnienie o upadku wielkich cywilizacji, tak jak antyczne ruiny, pośród których umieszczona jest rzeźba. Tak jak starożytna Grecja, a po części i Rzym, których świątynie i posągi przetrwały tylko jako fragmenty dawnej chwały, tak i Ikar staje się symbolem tego, co z czasem przemija. Jednak nie brak również głosów, że owa monumentalność, szczególnie w tym miejscu, jest przytłaczająca, odwraca porządek miejsca, czyniąc antyczne ruiny jedynie tłem dla współczesności. Krytycy rzeźb Mitoraja podkreślają, że chociaż nie można odmówić im artystycznego kunsztu, piękna, a może po prostu efektownej ładności, to nastawione są przede wszystkim na spektakularność. Szczególnie w świecie starożytnych ruin stają się „ogrodowymi krasnalami”, jednak pozbawionymi ich - na swój sposób uroczej - bezpośredniości. Zarzuca się im, że  stają się bardziej ucieczką „w znaczenia”, w jakimś sensie wygodną w swojej ogólności refleksją nad człowiekiem niż poruszaniem kwestii znacznie bardziej istotnych dla współczesności.