Grafik, ilustrator, fotografik, grawer to miana określające Maurycego Liliena, polsko-żydowskiego artystę z Drohobycza. Za życia znany i doceniany, po śmierci – zapomniany. Przypominamy zatem jego twórczość.

Drohobycz – miasto wielokulturowe

Opowieść o wybitnym secesyjnym grafiku, ilustratorze i fotografiku, Maurycym Lilienie z Drohobycza należy zacząć od krótkiego rzutu oka na historię tego miasta. Przed 1918 r. wchodziło ono w skład Austro-Węgier, następnie było siedzibą powiatu w województwie lwowskim II Rzeczypospolitej. Przed wybuchem drugiej wojny światowej zamieszkiwało je 15 000 Polaków, 8000 Ukraińców i 17 000 Żydów. Z tym prowincjonalnym ośrodkiem związany jest Efraim Mosze (Maurycy) Lilien.

Maurycy Lilien i jego rodzina

Żydzi zaczęli się osiedlać w Drohobyczu już w 1569 r. Wraz z pojawieniem się zakazów osiedlania się ich w mieście, przez trzy kolejne stulecia byli to wyrzucani, to znów się w nim osiedlali. Nowa epoka w historii Drohobycza rozpoczęła się w drugiej połowie XIX w., gdy odkryte zostały w sąsiednim Borysławiu złoża nafty. Nieliczni, którzy wzbogacili się na naftowym biznesie, zostawali milionerami. Większość jednak mieszkańców Drohobycza żyła w biedzie, zarabiając na utrzymanie ciężką pracą. W jednej z takich rodzin, w 1874 r., urodził się Efraim Mosze Lilien. Jego ojciec był rzemieślnikiem – tokarzem i snycerzem.

Początki artystyczne Maurycego Liliena

Po ukończeniu gimnazjum we Lwowie, dzięki wsparciu zamożnego krewnego, Lilien w wieku 16 lat wstąpił do Szkoły Sztuk Plastycznych w Krakowie. Po dwóch latach musiał przerwać naukę z przyczyn finansowych. Wrócił do Drohobycza, gdzie w 1892 r. wygrał konkurs graficzny ogłoszony przez władze miejskie dla uczczenia jubileuszu poety Kornela Ujejskiego. Uzyskane pieniądze przeznaczył na kontynuację edukacji artystycznej ‒ początkowo w Wiedniu, a od 1894 r. w Monachium – jednym z europejskich centrów nowego prądu artystycznego, jakim był Jugendstil, art nouvaeu, secesja.

W trakcie nauki Lilien dorabiał jako fotograf. W 1896 r. za swoje zdjęcia otrzymał nagrodę popularnego w tych latach czasopisma „Jugend”, a od kolejnego roku ilustracje Liliena były już publikowane regularnie w tym czasopiśmie.

Na początku XX w. Maurycy Lilien przeprowadził się do Berlina, gdzie objął dyrekcję artystyczną syjonistycznego tygodnika „Ost und West”.

W tym samym czasie nawiązał znajomość m.in. z pisarzem Stefanem Zweigem i poetą Börrisem von Münchausenem, którego poemat Juda wspaniale zilustrował. W ślad za tym wydaniem pojawia się seria ilustracji do książki Morisa Rosenfelda Pieśni z getta. Równocześnie prace Maurycego Liliena zdobiły również łamy „Tygodnika Ilustrowanego” czy młodopolskiego „Życia”, a także ilustrowały poemat Miłość Jana Kasprowicza.

Maurycy Lilien i syjonizm

Początek XX w. był okresem gwałtownej zmiany w postrzeganiu przez Żydów swojego miejsca w światowej polityce i ekonomii oraz rozwoju idei syjonistycznej: utworzenia państwa żydowskiego na ziemi Izrael. Twórcą tego politycznego nurtu był Austriak Teodor Herzl, a Maurycy Lilien był uczestnikiem wszystkich trzech pierwszych zjazdów syjonistycznych (1901, 1903, 1905).

Pisano wówczas: „Lilien, malarz syjonizmu, stworzył symbole, w których dla syjonisty zawarte są jego idee, nadzieje i aspiracje”.

Ziemia Święta i Szkoła Sztuk Pięknych i Rzemiosł Artystycznych

W 1901 r. Lilien odbył pierwszą podróż do historycznej Palestyny. Natomiast w 1906 r., wraz z innymi artystami, założył w Jerozolimie Szkołę Sztuk Pięknych i Rzemiosł Artystycznych Besaleel, która istnieje do dzisiaj. Przez krótki czas był też jej wykładowcą. Mimo krótkotrwałego pobytu jego prace o tematyce biblijnej w kontekście syjonistycznym i orientalnym, wyrażone w wyidealizowanym stylu, wywarły duży wpływ na twórczość artystyczną Izraela.

W latach 1908‒1912 Lilien odbył długą podróż do Ziemi Świętej, Libanu, Syrii i Turcji, odwiedził Damaszek i Bejrut. W każdym z krajów robił szkice i fotografował życie miejscowej ludności. Za szczyt twórczości artysty uznać można ilustracje do Biblii, wykonane tuszem i piórem w latach 1908-1912. Księgi te, wydane w Berlinie w trzech tomach, dawno już stały się rzadkością bibliograficzną.

Na początku pierwszej wojny światowej Maurycy Lilien zaciągnął się na ochotnika do wojska austro-węgierskiego, gdzie służył w służbie prasowej na froncie małoazjatyckim, dokumentując działania wojenne. Po zakończeniu wojny osiadł w Brunszwiku w Niemczech, rodzinnym mieście żony, Helene Magnus, gdzie w sierpniu 1925 r. w wieku zaledwie 51 lat zmarł na atak serca.

Odbiór twórczości Maurycego Liliena

W 1914 r. w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie odbyła się bardzo wysoko oceniona wystawa prac Maurycego Liliena. „Ogólne wrażenie nieprawdopodobne: wszystkie jego prace znajdują się na najwyższym poziomie sztuk graficznych… Lilien prezentuje nam autentyczne mistrzostwo” ‒ pisano o wystawie w jednej z recenzji.

Krytycy sztuki zwracają uwagę na znaczący wpływ, jaki prace artysty z Drohobycza wywarły na rozwój europejskiej grafiki pierwszej ćwierci XX w. W tych latach sława Maurycego Liliena może być porównywana tylko do popularności Marca Chagalla.

We wstępie do monografii o Lilienie austriacki pisarz Stefan Zweig pisał: „jeśli wyłączyć dzieła mistrza z czysto malarskiej oceny, zostanie jego bardzo wysokie znaczenie kulturalne, co tego malarza wyodrębnia z większości innych artystów”. I dalej: „wszędzie był inicjatorem – twórcą”.

Wedle słów Piotra Sitkiewicza: „Lilien był obywatelem Austro-Węgier, czuł się Polakiem, umarł jako Niemiec, ale przez większość odbiorców uważany był za twórcę żydowskiego”.

Twórczością Maurycego Liliena, krajana z Drohobycza, był głęboko zafascynowany Bruno Schulz. Poświęcił mu esej E.M. Lilien publikowany w kilku numerach lokalnego, drohobyckiego periodyku „Przegląd Podkarpacia” w latach 1937‒1938.

Za życia Lilienowi towarzyszył wymierny sukces mierzony choćby liczbą wystaw. Niestety, po śmierci artysta został zapomniany. Współcześnie jego nazwisko znaleźć można niemal wyłącznie w publikacjach naukowych, a jedyna pośmiertna wystawa została zorganizowana w Monachium dopiero na początku XXI w.