Inżynier gubernialny Stanisław Antoni Charmański (1861 - po 1914) był najmłodszym przedstawicielem architektonicznej dynastii Charmańskich w Jekaterynosławiu. To autor projektów wielu budynków użyteczności publicznych zachowanych do dnia dzisiejszego w Dnieprze. Wzniesione przez niego w mieście, z którego pochodził, budynki są wymownym przykładem talentu i zdolności ich twórcy. Stanisław Antoni Charmański należał do elity architektonicznej Jekaterynosławia końca XIX - początku XX w. Architekt projektował w różnych stylach, od neoklasycystycznego do secesyjnego, urozmaiciwszy i wzbogaciwszy swoimi dziełami wygląd starego miasta. Niestety, jego los gubi się w wichurze pierwszej wojny światowej, a następnie okupacji Ukrainy przez wojsko bolszewickie.

***

Stanisław Antoni Charmański urodził się w 1861 r. w Jekaterynosławiu w rodzinie dziedzicznego szlachcica Edwarda Krzysztofa Piotra Charmańskiego (1836-1910), asystenta architekta w Gubernialnej Komisji Drogowej i Budowlanej. Przodkowie jego pochodzili ze starożytnego rodu Charmańskich herbu Rogala, którego właściciele byli znani od połowy XIV w. Stanisław miał dwóch bracia: starszego Mariana Józefa Zdzisława (1859-1825) i młodszego Anatola (? - po 1932).

Uzyskał wykształcenie średnie w Jekaterynosławskiej Szkole Realnej, którą skończył w 1881 r., a następnie wyjechał na studia do Sankt Petersburga. W latach 1882−1887 Stanisław Antoni studiował w Instytucie Inżynierów Cywilnych. Ukończył naukę z wynikiem celującym i otrzymał dyplom, uzyskawszy „tytuł inżyniera cywilnego z prawem prowadzenia prac cywilno-budowlanych i drogowych oraz noszenia Najwyższą Wolą ustanowionego znaku, w razie przejścia na służbę cywilną”. Tutaj warto odnotować, że dwa lata wcześniej - w 1885 r. - równie z wysokimi wynikami ukończył tę uczelnię jego starszy brat Zdzisław, a wcześniej także ich ojciec, ale w jego czasach uczelnia ta nosiła nazwę Szkoła Budowlana. Nie da się zaprzeczyć, że ta uczelnia była jednym z centrów szkolenia inżynieryjno-architektonicznego Polaków na terenie Cesarstwa Rosyjskiego w okresie zaborów.

Jeżeli prześledzimy drogę zawodową Stanisława Charmańskiego, zobaczymy, że była ona podobna do drogi jego ojca, z tą różnicą, że po ukończeniu studiów został skierowany do rodzinnego Jekaterynosławia, gdzie mieszkała jego rodzina, dobrzy znajomi i przyjaciele, a ojciec zawsze mógł przyjść synowi z pomocą. Mianowano go młodszym inżynierem w Jekaterynosławskim Gubernialnym Oddziale Budowlanym.

Według oficjalnej informacji rządowej, umieszczonej na kartach rocznika „Księga pamiątkowa i kalendarz adresowy guberni jekaterynosławskiej” w 1889 r. Stanisław Charmański pracował jako młodszy inżynier, a jego ojciec był architektem gubernialnym; w 1895 r. Charmański - był jeszcze młodszym inżynierem, w 1897 r. - pełniącym obowiązki inżyniera gubernialnego, 1900 r. - już inżynierem gubernialnym w randze urzędniczej radcy dworu (VIII klasa Tabeli o rangach Cesarstwa Rosyjskiego), w latach 1912 i 1914 - kontynuował pracę na tym stanowisku, uzyskawszy za służbę wysoką rangę urzędniczą - radca stanu (V klasa Tabeli o rangach Cesarstwa Rosyjskiego). Walentyn Starostin zauważył, że w październiku 1914 r. Stanisław Charmański zrezygnował ze służby z powodu choroby.

W 1896 r. Charmański otrzymał awans na stanowisko inżyniera gubernialnego, co wiązało się z kierowaniem wydziałem budowlanym wspomnianej instytucji i braniem udziału w posiedzeniach kolegium rządu gubernialnego.

Tutaj należy przytoczyć ciekawą ocenę podaną przez polskich autorów książki Мarka Mądzika, Mariusza Korzeniowskigo, Krzysztofa Latawca i Dariusza Tarasiuka „Polacy na wschodniej Ukrainie w latach 1832-1921”, którzy nazwali Stanisława Antoniego Charmańskiego „swoistym rekordzistą w sprawowaniu jednej funkcji w obrębie danego organu administracyjnego”, bo pełnił obowiązki zawodowe w jednym zarządzie gubernialnym w ciągu 27 lat. Na kartach tego wydawnictwa wskazano też rok awansowania Stanisława Charmańskiego na inżyniera gubernialnego - 1896. To stanowisko wiązało się z kierowaniem Jekaterynosławskim Gubernialnym Oddziałem Budowlanym i braniem udziału w posiedzeniach kolegium Rządu Gubernialnego.

Stanisław Charmański w tym okresie okazał się również niezwykłym i oryginalnym architektem, którego dzieła ceglane powstawały w kilku stylowych rozwiązaniach, charakterystycznych dla epoki lub królujących w Jekaterynosławiu. Z całą pewnością można stwierdzić, że Stanisław Antoni Charmański był utalentowanym projektant budynków użyteczności publicznej, zachowanych częściowo do dzisiaj, częściowo zniszczonych przez czas, ludzi i wojny. Kilka takich budowli powstało we współpracy z innymi architektami Polakami, pracującymi w tym czasie w Jekaterynosławiu lub zaproszonymi z innych miast Cesarstwa Rosyjskiego. Dodajmy, że Stanisławowi Charmańskiemu wypadło projektować w mieście budynki teatralne i koncertowe.

Zaprojektowanie przez Stanisława Charmańskiego licznych budynków użyteczności publicznej było uwarunkowane faktem, że Jekaterynosław na przełomie XIX i XX w. przekształcił się w duże miasto przemysłowe z ciągle wzrastającą liczbą ludności.

W 1896 r., wraz z architektem Leonidem Brodnickim, przedstawicielem jeszcze jednej architektonicznej dynastii polskiej, zaprojektował i wybudował Audytorium Komisji Czytań Ludowych (ul. Połowicka 5). Ten unikatowy budynek w stylu neoklasycystycznym jest zabytkiem architektury. Uważany jest on za najstarszy zachowany do dziś budynek o charakterze teatralnym w Jekaterynosławiu. Od 1902 r. budynek należał do Jekaterynosławskiego Towarzystwa Naukowego.

Audytorium Czytań Ludowych stało się pierwszym ośrodkiem kulturalnym i edukacyjnym dla biednych obywateli Jekaterynosławia. Odbywały się tu wykłady, przedstawienia teatralne, tu odbył się pierwszy w Jekaterynosławiu pokaz filmowy. Budynek Audytorium, powstały pod koniec XIX w., miał bardzo skromny wygląd, który nie odpowiadał jego przeznaczeniu. Dwukondygnacyjny ceglany gmach był wykonany w prowincjonalnej wersji eklektyzmu, skłaniającej się w stronę neoklasycyzmu.

Dwa lata później - w 1898 r. - wspólnie z Ignacym Gorleńskim, architektem z Sankt Petersburga, zaprojektował i zbudował Letni Teatr w Ogrodzie Miejskim, którego sala była jedną z największych w mieście. Był to bardzo duży projekt architektoniczny, którego realizację można datować między 1898 a 1904 r.

Teatr Letni był wybudowany w stylu neorosyjskim. Ten styl czerpał inspiracje z architektury starożytnej Rusi, dlatego powstałe w nim budynki przypominają drewniane teremy. Stąd w Ogrodzie Miejskim znajdował się piętrowy, drewniany „teremok” z wieżyczkami. Budynek nawiązywał do dekoracji z rosyjskich bajek ludowych i doskonale wpisywał się w przestrzeń parku. W 1921 r. Teatr Letni z niewiadomych przyczyn spłonął.

Stanisław Charmański zajmował się także projektowaniem budynków na zlecenie różnych towarzystw dobroczynnych ówczesnego Jekaterynosławia. W 1897 r. według projektu Сharmańskiego wybudowano niedaleko Ogrodu Miejskiego przedszkole i przytułek dla dzieci. Ozdobą przestrzeni miejskiej robotniczej dzielnicy Czeczelewka w zachodniej części miasta stała się szkoła zaprojektowana dla Towarzystwa Opieki nad Edukacją Kobiet przy ulicy Czeczelewkiej 4. Był to trzypiętrowy budynek z elementami stylu secesyjnego, bardzo wyróżniający się na tle parterowych budynków robotniczej słobodki .

Kolejnym wybitnym dziełem Stanisława Charmańskiego jest Dom Pracowitości (trudolubija) (ul. Lewanewskiego 15), który został zbudowany w latach 1910−1911 na zlecenie Jekaterynosławskiego Towarzystwa Dobroczynnego. Znajduje się w sąsiedztwie dzielnicy robotniczej Czeczelewka. Tutaj bezdomni, niepełnosprawni i upośledzeni umysłowo trudnili się prostą pracą. Półtorapiętrowy, prostokątny budynek zaprojektowano w stylu secesji. Fasada główna była ozdobiona bogatą dekoracją, pozostałe elewacje są znacznie skromniejsze. Wygląd budowli mocno kontrastował z jej przeznaczeniem. Uważany jest za jeden z najlepszych wśród rzadkich zachowanych w mieście przykładów dekoracyjnego ruchu secesyjnego. Niestety, budynek jest obecnie w stanie ruiny.

Warto tutaj zauważyć, że styl projektowanych obiektów w ówczesnym Jekaterynosławiu był wybierany dowolnie, w dużej mierze zależnie od upodobań klienta lub architekta. Od końca XIX do połowy XX w. szczególne miejsce zajmował tzw. styl ceglany. Nawiązywał on do całego nurtu i determinował charakter rozwoju całej historycznej części miasta poprzez eklektyczne fasady tworzone w duchu „bez stylu”. Elewacje budynków dowolnie łączyły motywy wywodzące się ze szkół architektonicznych: staroruskiej, gotyckiej, bizantyjskiej, romańskiej, w tym motywy klasycyzmu, romantyzmu, neorenesansu. W ostatniej ćwierci XIX w. na budynkach Jekaterynosławia pojawiały się bardzo ciekawe i różnorodne elementy zdobnicze. Charakterystyczną cechą tamtejszej szkoły budowlanej były słynne ręcznie formowane cegły figurowe. Wykonywano z nich najróżniejsze detale architektoniczne: portale drzwiowe, cokoły i gzymsy, pilastry, kapitele, półkolumny, a także złożone formy zdobnicze. W Jekaterynosławiu wśród detali elewacyjnych typu zoomorficznego często spotykane są głowy lwów, przeważają one pod względem liczby „zwierzęcych” wizerunków na elewacjach domów. Na początku XX w. w architekturze Jekaterynosławia pojawiły się budowle w stylu secesyjnym. Stanisław Charmański również wykorzystywał w swojej twórczości jego elementy.

Na stanowisku inżyniera gubernialnego Stanisław Charmański nadzorował budowę ważnych budowli w Jekaterynosławiu. Najpierw, w latach 1896-1898 nadzorował budowę gmachu sądu okręgowego (obecnie budynek Prokuratury Obwodu Dniepropetrowskiego przy al. Dmytra Jawornickiego 38). W 1890 r. był członkiem komisji w sprawie budowy Klubu Angielskiego (ul. Woskresenska 3).

W latach 1899-1901 Charmański był kuratorem po stronie zleceniodawcy - komitetu otwarcia Jekaterynosławskiej Wyższej Szkoły Górniczej Zarządu Miejskiego - wzniesienia budynków pierwszej w mieście uczelni wyższej przy prospekcie Jekaterynińskim (obecnie al. Dmytra Jawornickiego 19). Należy zaznaczyć, że Stanisław Charmański kierował tą ogromną budowlą. Kompleks dwóch gmachów - głównego i chemicznego - zaprojektowany przez charkowskiego architekta Oleksija Beketowa stał się najwspanialszą budowlą w Jekaterynosławiu w tych czasach. Obecnie w tym budynku znajduje się Narodowy Uniwersytet Techniczny „Politechnika Dnieprowska”.

W 1904 r. Stanisław Charmański nadzorował budowę nowych korpusów gubernialnego urzędu pocztowo-telegraficznego w Jekaterynosławiu, a członkiem komisji w sprawie ich budowy był Leonid Brodnicki, w tym czasie - architekt gubernialny.

Stanisław Charmański pozostawił swój ślad w przestrzeni miejskiej powiatowego miasta Nowomoskowsk w guberni jekaterynosławskiej: na początku XX w. ukończył projekt nowego kompleksu szpitala ziemskiego. W 1909 r. wybudował nowy budynek Rady Powiatu Nowomoskowskiego. Badacze z Dniepra uważają, że na podstawie zdecydowanej większości jego dzieł można stwierdzić, że odziedziczył po ojcu racjonalistyczny styl twórczy.

Stanisław Charmański został zaangażowany w życie polskiej społeczności Jekaterynosławia, na której zlecenie przebudował kościół św. Józefa. Wybudowana w latach 1869-1877 świątynia na początku nowego stulecia nie mogła zmieścić około 15 tysięcy Polaków oraz katolików innych narodowości mieszkających w Jekaterynosławiu. Należy wspomnieć, że autorem pierwszego projektu kościoła był architekt Albert Brodniсki. Świątynia została wzniesiona według skorygowanego projektu autorstwa rosyjskiego architekta, Piotra Mierkułowa (1836-1901), członka Komitetu Techniczno-Budowlanego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Dlatego, ze względu na zwiększającą się liczbę wiernych, w dniu 22 lutego 1900 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zaaprobowało projekt rozbudowy kościoła autorstwa architekta gubernialnego Stanisława Charmańskiego. W ramach projektu budowla została rozszerzona o nawy boczne. Przebudowano również prezbiterium. Prace zakończono w 1910 r. Neogotycki kościół łączył w sobie nowe inspiracje. Fronton świątyni od strony ulicy był ozdobiony dwiema wysokimi wieżami, na których umieszczono dzwony. Nad głównym wejściem zlokalizowano portal, a nad nawą ustawiono figurę anioła z krzyżem. Świątynia miała pierwotnie tylko jedną nawę oświetloną wysokimi, strzelistymi oknami, zakończoną absydą ołtarzową. Nad ołtarzem na dachu była przewidziana w projekcie wysoka, ażurowa wieża.

Niestety, projekty wykonane przez Stanisława Charmańskiego na zlecenia prywatne pozostają nieznane. Realizacje na zamówienie towarzystw dobroczynnych, publicznych, urzędowych, posiadających ograniczone środki, wykonane są w bardzo oszczędnym i racjonalnym stylu. Przy takich zamówieniach po prostu nie da się ustalić stylu twórczego architekta, chociaż nawet te budynki, które są w różnym stanie zachowane do dzisiaj, świadczą o zdolnościach Charmańskiego jako architekta nurtu secesyjnego.

Do tego czasu badaczom nie udało się odszukać żadnych informacji o życiu prywatnym Stanisława Antoniego Charmańskiego, jego rodzinie, a nawet dacie jego śmierci. Ostatnie wzmianki o nim pochodzą z 1914 r., z początku pierwszej wojny światowej. Przyczyną takiej sytuacji jest brak źródeł archiwalnych, prasy miejscowej z tych czasów. Spowodowało to lukę w życiorysie inżyniera gubernialnego Stanisława Charmańskiego, jednego z przedstawicieli dynastii polskich architektów działających na terenie Ukrainy lewobrzeżnej - w największych miastach - Jekaterynosławiu i Charkowie.