„Jechał więc pan Skrzetuski na czele chorągwi książęcych do Zbaraża”. Tymi słowami Henryk Sieniewicz rozpoczął deskrypcję jednej z wypraw słynnego bohatera „Ogniem i mieczem”. Na kartach powieści opisana została historia inspirowana słynną obroną zbaraskiej twierdzy przed oddziałami tatarsko-kozackimi w 1649 r. przez wojska króla Jana Kazimierza. Utrwalone w literaturze miejsce akcji odznacza się równie ciekawymi formami architektonicznymi, które zadecydowały o walorach militarnych. Już w średniowieczu majątkiem dysponowali przedstawiciele książęcego rodu Nieświckich herbu Korybut, którzy w późniejszym okresie przyjęli nazwisko Zbaraskich. Pierwsza, drewniana siedziba kniaziów datowana była na XIII stulecie. Budynek posiadający cechy obronne został zniszczony przez Tatarów w 1589 r., co uwarunkowało konieczność odbudowy i zmian funkcjonalnych (związanych z potrzebą wystawienia murowanej siedziby, zapewniającej skuteczną obronę).

Włoski projekt w typie „palazzo in fortezza”
Dzieje budowy murowanej fortalicji należą do najważniejszych epizodów związanych z mecenatem Zbaraskich a także z relacjami artystycznymi między Rzeczpospolitą i Italią. Około 1612 r. projekt rezydencji opracował Vincenzo Scamozzi - jeden z najwybitniejszych architektów i teoretyków z rejonu Wenecji. Propozycja ukształtowania fasady oraz rzut pałacu zostały opublikowane prze twórcę w traktacie „L'idea dell'architettura universale”. Na rysunkach można dostrzec okazałą bryłę, na planie prostokąta z narożami ujętymi przez bastiony, otoczoną fosą. Pomieszczenia rozlokowano w czterech skrzydłach okalających wewnętrzny dziedziniec. W elewacji frontowej, z boniowaniem na dolnych kondygnacjach, silnie zaakcentowano trzy centralne osie z artykulacją nawiązującą do portyku, zwieńczone trójkątnym frontonem. Scamozzi połączył zatem dwa najważniejsze elementy budownictwa tego okresu: dostosowanie do kontekstu przestrzennego i specyfiki miejsca (niezbędne umocnienia militarne) oraz nowatorską, nowożytną formę pałacu. Zleceniodawcą projektów był Krzysztof Zbaraski, dobrze znający środowisko naukowe i artystyczne północnych Włoch (m.in. studiował w Padwie pod kierunkiem Galileusza), wykazujący zainteresowanie architekturą militarną. Ambicje i horyzonty intelektualne skłoniły magnata po zaangażowania słynnego twórcy - niestety projekt nie został zrealizowany, o czym zadecydowały zapewne względy finansowe i utylitarne, związane z dominacją cech militarnych (jako ważniejszych od pałacowej, reprezentacyjnej formy). Ostatecznie zdecydowano się na koncepcję, w której zachowano tylko część rozwiązań zaproponowanych przez Scamozziego.

Zamek Zbaraskich i Wiśniowieckich
Budowa zamku prowadzona była od 1620 r. Kompleks otrzymał rzut czworokąta tworzonego przez fortyfikacje bastionowe. Masywna brama, poprzedzona mostem przerzuconym nad fosą, prowadzi na wewnętrzny dziedziniec. Na wprost wjazdu wzniesiono reprezentacyjną siedzibę o formach pałacowych. Dwukondygacyjna fasada, o dziewięciu osiach, otrzymała boniowane naroża, podobnie zaakcentowano pozorny ryzalit (obejmujący trzy środkowe osie). Lico muru urozmaiciły także profilowane obramienia okienne. Po Zbaraskich zamek przejął ród Wiśniowieckich - jednym z przedstawicieli tej familii był Jeremi, dowódca kierujący obroną Zbaraża w czasie wyżej wspomnianego najazdu tatarsko-kozackiego w 1649 r. Po okresie świetności przypadającym na I połowę XVII w. nastąpił trudny okres w dziejach zamku. W kolejnym stuleciu, gdy majątek znajdował się w rękach Potockich, do zniszczeń przyczyniały się najazdy wojsk rosyjskich (w latach 1707 i 1734). Na początku XIX w. próbę ratunku podjęli Niementowscy, którzy zakupili zamek i gospodarowali w nim do pierwszej wojny światowej, podczas której budowla doznała wielu uszkodzeń. Zbaraska twierdza została na szczęście odbudowana i zaadaptowana na potrzeby muzeum.