Dnia 17.07.1944 r. Sowieci aresztowali podstępnie w Boguszach dowódców Armii Krajowej, kierujących operacją „Ostra Brama” na Wileńszczyźnie. Pozostali na wolności dowódcy i żołnierze AK podejmowali różne decyzje co do dalszych losów swoich oddziałów. Mjr Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” zdecydował się trwać na posterunku do końca. Swoim żołnierzom pozostawił swobodę wyboru zaznaczając, że wie, iż sytuacja jest beznadziejna. Pozostało z nim kilkudziesięciu żołnierzy. Po walce pod Dubiczami 19.08.1944 r. dołączył do nich podległy „Kotwiczowi” oddział kpt. Bolesława Wasilewskiego „Bustromiaka”. Połączone oddziały liczyły ok. 70 żołnierzy. Mjr „Kotwicz” zakwaterował oddział w Surkontach z zachowaniem wszelkich środków ostrożności w razie ataku NKWD. Atak NKWD nastąpił 21.08.1944 r. Niestety, Akowcy zostali pokonani przez przeważające siły wroga. Zginął mjr „Kotwicz” oraz 35 innych żołnierzy. Część żołnierzy wraz z kpt. „Bustromiakiem” schroniła się w pobliskim lasku i potem ewakuowała się w inne rejony.

Po bitwie miejscowa ludność pomogła Czesławowi Zgorzelskiemu i sanitariuszce „Czarnej Magdzie” pochować zmarłych. Początkowo zaczęto kopać dla nich mogiłę na cmentarzu parafialnym, ale miejscowy ksiądz Litwin nie wyraził na to zgody. Wobec tego zdecydowano, że zmarli zostaną pochowani w miejscu dawnego cmentarza powstańców styczniowych. Ksiądz poświęcił tę mogiłę. Przez lata komunizmu była ona zapomniana, a dodatkowo nieustannie zagrożona przez prace wykonywane w pobliskim kołchozie i wyrobisko żwiru. W 1989 r. na prośbę żony mjr. „Kotwicza” Polacy oznaczyli ten grób.

8.09.1991 r. stanął tam pomnik i urządzono cmentarz, na którym umieszczono 39 krzyży z nazwiskami poległych (niektóre z nich symboliczne). Prace sfinansowała Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Cmentarzyk usytuowany był w polu, bez drogi dojazdowej, nekropolię ogrodzono. Inskrypcja na pomniku głównym głosiła: „Żołnierzom Armii Krajowej Okręgów „Nów” i „Wiano” poległym za Polskę pod Surkontami 21.08.1944 r. i w Poddubiczach 19.08.1944 r.”. Na grobie „Kotwicza” umieszczono inskrypcję: „Ppłk Maciej Kalenkiewicz / ur. 1.07.1906 - zm. 21.08.1944 / syn ziemi wileńskiej / cichociemny / autor „Operacji Ostra Brama” / ostatni komendant Nowogródzkiego / Okręgu Wojskowego / bohatersko poległ / na polu chwały / w obronie ziemi wileńskiej / Cześć twej pamięci / Nasz Bohaterze!”

W 2018 r. wolontariusze ze Stowarzyszenia Odra-Niemen opiekowali się tym cmentarzem; prace były wykonane w ramach zadania dofinansowanego z programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Miejsca Pamięci Narodowej za Granicą”.

W sierpniu 2022 r., po agresji Rosji na Ukrainę, cmentarz ten został zrównany z ziemią. Obecna sytuacja polityczna uniemożliwia jakiekolwiek działania strony polskiej zmierzające do odtworzenia zniszczonego obiektu.



Opracowała T. Zachara / MKiDN, VI 2025