KONKURS DZIEDZICTWO BEZ GRANIC ZOBACZ
ID: POL-002758-P/193102

Halicz

Halicz (ukr. Галич), niegdyś stolica księstwa, to obecnie niewielkie miasto na Ukrainie, w obwodzie i rejonie iwanofrankiwskim. Pierwsze wzmianki o grodzie halickim pochodzą z IX w., znajdował się on wówczas we władaniu Węgrów. W X w. Halicz wszedł w skład Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie stał się centrum Księstwa Halickiego. Następnie był jednym z ważniejszych ośrodków Rusi Halicko-Włodzimierskiej. W 1240 r. Halicz został zniszczony przez wojska mongolskie pod wodzą Batu-chana. Podczas walk o Ruś Halicko-Włodzimierską po śmierci Jerzego II Trojdenowicza Halicz został zajęty przez Kazimierza Wielkiego, który, wedle przekazu Kroniki Katedralnej Krakowskiej, wzniósł tam zamek. Po śmierci Kazimierza Wielkiego miasto i zamek znalazły się przejściowo pod kontrolą Węgrów, do Królestwa Polskiego przyłączyła je ponownie Jadwiga Andegaweńska w 1387 r. Za Jagiellonów Halicz stanowił stolicę ziemi w województwie ruskim Korony. Znaczenie gospodarcze miasta stopniowo malało na rzecz Lwowa. W XVI w. Halicz był siedzibą sejmiku szlacheckiego. Miasto i zamek było wielokroć niszczone przez Tatarów, Kozaków i Turków. Po pierwszym rozbiorze Polski Halicz znalazł się w monarchii Habsburgów, na terytorium kraju koronnego Galicji.

Pierwotnie gród halicki znajdował się na szczycie wzgórza zwanego Kryłosem, kilka kilometrów na południe od obecnego miasta. Przyjmuje się, że początki obecnie istniejącej warowni sięgają czasów Kazimierza Wielkiego. Posadowiono ją na stromym wzgórzu, górującym nad miastem, na prawym brzegu Dniestru. Od południa budowla broniona była głębokim przekopem. Zamek kazimierzowski był najpewniej w całości drewniany. W 1387 r. wojska Jadwigi i Jagiełły siłą odzyskały warownię z rąk załogi węgierskiej. W 1436 r. Władysław Warneńczyk nadał zamek hospodarowi mołdawskiemu, Eliaszowi I. Aleksander Gwagnin w swej „Sarmatiae Europeae descriptio” z 1578 r. opisując Halicz podał: […] Zamek też drzewiany na górze, obroną wszelaką opatrzony, staro zbudowany.”. Drewniane umocnienia zapewniały jednakże odpowiednie walory obronne, skoro w 1509 r. warownia wytrzymała oblężenie wojsk mołdawskich pod wodzą hospodara Bohdana III Ślepego. Zamek służył za refugium dla okolicznej ludności podczas częstych najazdów tatarskich, jak też stanowił ważny element obrony granicy kraju. W związku ok. 1520 r. został odnowiony z inicjatywy wojewody ruskiego Otto Chodeckiego, dbałego o stan umocnień pogranicznych. Przyjmuje się, że kres drewnianej warowni nastąpił w końcu XVI w. na skutek pożaru. Zamek odbudowano już w trwałym budulcu (kamień, cegła). Był on posadowiony na rzucie nieregularnego trójkąta, składał się z dwóch części, posadowionych na dwóch terasach - „zamku właściwego” na górnej oraz obszernego podzamcza na dolnej. Lustracja z 1627 r. tak opisuje założenie obronne: 

„Zamek, brama murowana, w tey sklep, w którym księgi ziemskie y grodzkie chowają; na wierzchu sala albo izba bez okien y pułapu, przy niej izdebka, w której pisarze pracują. Przy bramie komor 9, w których szlachta i mieszczanie dla nieprzyjaciela rzeczy swe chowają. Budowanie długie w bok tego komor 9; baszteczka mała, do której budowanie nowe; baszta murowana i mur do kościoła, w którym ołtarz rzezany z alabastru białego, w końcu baszta z drzewa; od rogu zamku do miasta na dół chodzenie pobite z dwoma basztami; przekop od południa. Budowanie wszystko jako y baszty wielkiey y prędkiey poprawy, bo bardzo ruinam minantur, potrzebują”. 

Ówczesne wyposażenie zamku w broń było więcej niż skromne. Składały się nań: dwa działka spiżowe, dwa moździerze spiżowe (jeden uszkodzony); 5 hakownic, w tym jedna bez łoża oraz baryła prochu. Reliktami opisywanego wyżej założenia są, zachowane do dziś, mury pięciobocznej baszty ogniowej oraz połączonej z nią kurtyny, w którą włączono kościół zamkowy p.w. św. Katarzyny. Sądząc po planie z 1795 r. na południowy wschód od niego znajdowała się masywna, czworoboczna wieża. Mniejsza baszta funkcjonowała w północnej części założenia, wzmacniając obwód przedzamcza.

Tak ukształtowany zamek został zdobyty i zniszczony w 1649 r. przez wojska kozackie. Ze względu na jego strategiczne znaczenie, po odzyskaniu warowni przystąpiono do szybkiej odbudowy. Prowadził ją starosta halicki Andrzej Potocki, zatrudniwszy do tego inżyniera wojskowego Franciszka Corazziniego z Awinionu. W 1661 r. lustratorzy królewscy zanotowali dobry stan umocnień: 

„zastaliśmy przymurowanego muru łokci 179, zosobna szańc nowy przy bramie starey darnowany in circumferentia 175, drugi szańc nowy pod nową bramą in circumferentia łokci 132; armat y dział 20, moździerzów 2, hakownic 30, szmigownic 2, prochów w beczkach, granatów, kul ognistych y inszych kul do różny armaty, lontów y inszych potrzeb wojennych magnum numerum widzieliśmy.”. 

Na potrzeby zamku pracowała tez pobliska gisernia, w której odlewano „kule, granaty, działa, kotły”.

Nowe, ziemne fortyfikacje zamku, wzniesione w systemie kleszczowym, objęły głównie dolną część założenia. Niestety, ani zmodernizowane wielkim kosztem i wysiłkiem umocnienia, ani też znaczna liczba uzbrojenia nie uchroniły twierdzy od klęski. Podczas wojny polsko-tureckiej, w 1676 r., pod zamek podeszły wojska Ibrahima Szejtana. Obrońcy, po stawieniu krótkiego oporu, skapitulowali i trafili do niewoli, a Turcy zniszczyli zamek. Mimo podjętych przez Andrzeja Potockiego prób naprawy nie podniósł się on już z upadku, pogłębionego w połowie XVIII w. obsunięciem się fragmentu wzgórza zamkowego na miasto. Lustracja z 1765 r. oraz inwentarz z 1767 r. notują postępującą rujnację umocnień zamkowych, tak, że lustratorzy w 1765 r. nakazali „nabydź potrzebny dom alias kancelaryą w mieście dla sądów ziemskich i grodzkich.”. W 1796 r. zaborcze władze austriackie nakazały magistratowi Halicza rozpoczęcie rozbiórki ruin. W ciągu XIX stulecia większość założenia została wykorzystana przez okolicznych mieszkańców na materiał budowlany. Przetrwały jedynie ruiny południowo-zachodniej części zamku, z pięcioboczną basztą i murami kościoła zamkowego. W 2018 r. zamek został wpisany do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy, następnie poddany częściowej rekonstrukcji oraz badaniom terenowym.

Пов'язані особи:

Час створення:

przed 1370 (pierwszy zamek); XVI w. (nowy zamek); 2. poł XVII w. (odbudowa)

Автори:

Franciszek Corazzini (inżynier wojskowy; Awinion)

Публікація:

18.08.2025

Останнє оновлення:

18.08.2025

Автор:

Piotr Lasek
Дивитися більше Текст перекладено автоматично

Пов'язані проекти

1