W Sankt Petersburgu, mieście wielu kultur i wyznań, meczet nie jest czymś szczególnym. Wyjątkowa jest jednak orientalna architektura obiektu, jakby przeniesionego nad Newę z dalekiej Samarkandy w Uzbekistanie. To jedna z najdalej na północ położonych świątyń wyznawców islamu. Ze swoją błękitną kopułą zwieńczoną złotym półksiężycem, ze względu na skalę i koloryt od ponad stu lat stanowi dominujący element panoramy tej części miasta. Współautorem projektu i budowniczym meczetu był polski Tatar, Stefan Kryczyński.

Petersburscy muzułmanie

Muzułmanie, głównie Tatarzy, obecni są w Petersburgu od samych początków, czyli ponad 300 lat. Gubernia kazańska była jednym z głównych źródeł budowlanej siły roboczej. Pierwsze tatarskie jurty i bazary(tzw. Tatarska Słoboda) stanęły w pobliżu najstarszej budowli miasta - Twierdzy Pietropawłowskiej. Wielu muzułmanów osiadło w Petersburgu na stałe. Zajmowali się handlem, prowadzili jadłodajnie, służyli w armii carskiej. W końcu XVIII w., po aneksji przez carat Chanatu Krymskiego i rozbiorach Rzeczypospolitej, w granicach imperium znaleźli się Tatarzy krymscy i polsko-litewscy. Po zagarnięciu przez Rosję znacznych obszarów Azji Centralnej w XIX w. także tamtejsza ludność zaczęła napływać do stołecznego Petersburga.

Starania o meczet

Przez ponad 200 lat petersburscy muzułmanie nie mieli świątyni z prawdziwego zdarzenia. Modlili się w niewielkich „domowych” meczetach, przy których zakładano szkoły - medresy, bądź w pomieszczeniach wydzielonych w koszarach. Starania o budowę świątyni ruszyły na dobre z początkiem XX w. W 1905 r. zawiązał się komitet budowy. Całemu przedsięwzięciu patronował emir bucharski Sajjid Abd al-Ahad Chan (1880-1944), który zakupił dwie sąsiednie działki przy prospekcie Kronwerkskim 5-7 na Stronie Piotrogrodzkiej i podarował je muzułmańskiej społeczności. 

Było to wówczas miejsce prestiżowe ze względu na pobliski nowo otwarty most Troicki. Lokalizacja meczetu spotkała się więc z zarzutem naruszenia historycznego charakteru najstarszej części Petersburga, z powodu bliskiej odległości dwóch świątyń prawosławnych i domku Piotra I. Odwołano się do protekcji premiera i ministra spraw wewnętrznych Piotra Stołypina, co okazało się skuteczne. 

Ostatecznie po uzyskaniu zgody Mikołaja II na wzniesienie meczetu, w listopadzie 1907 r. ogłoszono konkurs na projekt budowli. W założeniu meczet miał być utrzymany w „stylu wschodnim”: surowy wewnątrz, bogato dekorowany na zewnątrz, przy tym mieć kopułę i minimum jeden minaret, a także być zwrócony mihrabem na południe, tj. w stronę Mekki. Z 45 zgłoszonych prac za najlepsze uznano trzy projekty: Nikołaja Wasiliewa (1875-1958) oraz dwóch polskich architektów Mariana Lalewicza (1876-1944) i Mariana Peretiatkowicza (1872-1916).

Zwycięski projekt realizacyjny

Jak się wydaje, zdecydowano się na projekt Wasiliewa, ponieważ najlepiej łączył wschodnią egzotykę z północnym monumentalizmem i tradycje islamu z elementami architektury petersburskiej secesji. Przy tym komisja konkursowa doceniła, że wzorował się na architekturze Azji Centralnej niedawno zaanektowanej przez Rosję. Kluczową rolę odegrało to, że za wzór zwycięskiego projektu posłużyło mauzoleum Gur-i Mir w Samarkandzie, zbudowane w 1405 r. dla Tamerlana. Projekt przewidywał dwa minarety oraz półeliptyczną kopułę na wysokim bębnie i reprezentacyjny portal (pesztak) z ceramicznym oblicowaniem. 

Opracowanie ostatecznego projektu, różniącego się od konkursowego, i jego realizację powierzono nadwornemu architektowi imperatora Aleksandrowi von Gauguinowi (1856-1914) oraz inżynierowi cywilnemu Stefanowi Kryczyńskiemu (1874-1923), członkowi petersburskiej gminy muzułmańskiej, wywodzącemu się z polskich Tatarów. Był też on dobrym znajomym emira bucharskiego. Różnice między projektami polegały m.in. na dodaniu odrębnego wejścia dla kobiet oraz zmianie proporcji i detali fasad.

Budowa meczetu i jego architektura

Prace ziemne rozpoczęły się w sierpniu 1909 r. Uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego nastąpiło 3 lutego 1910 r. z udziałem emira bucharskiego. Gdy w końcu roku była już gotowa żelbetowa konstrukcja budowli, obłożono ściany, kopułę i minarety kamieniem, a następnie ryflowaną (żłobioną) kopułę i portale płytkami ceramicznymi. Pierwsze modły w niewykończonym jeszcze meczecie odprawiono 21 lutego 1913 r., w trzechsetlecie panowania dynastii Romanowów. Na skutek wybuchu pierwszej wojny światowej i przewrotu bolszewickiego prace znacznie spowolniły. Budowę w pełni zakończono dopiero 30 kwietnia 1920 r., już pod rządami bolszewików. Daty wmurowania kamienia węgielnego i zakończenia prac widnieją w obramowaniu głównego portalu. 

Świątynia wzniesiona jest na planie prostokąta o wymiarach 45 x 32 m, wysokości kopuły 39 m i cylindrycznych minaretów 48 m. Może pomieścić pięć tysięcy wiernych, z uwzględnieniem kobiet, dla których przewidziano oddzielną galerię. Kompozycja głównej, tj. zachodniej, fasady (od strony Prospektu), jak i sama bryła są - w odróżnieniu od budowli samarkandzkich - asymetryczne, zgodnie z duchem secesji. 

Zasadą dekoracji fasady jest kontrast między ciemnoszarymi granitowymi płytami i utrzymanymi w błękitnej tonacji ceramicznymi portalami, kopułą i zwieńczeniem minaretów. Ceramiczne pokrycie, o powierzchni 1500 m kw., powstało z udziałem rzemieślników z Azji Centralnej, z zastosowaniem średniowiecznej techniki mozaiki. Fasady ozdobione są cytatami z Koranu. Szczególnym rysem petersburskiego meczetu jest naturalne oświetlenie - w bębnie kopuły jest 16 okien, podczas gdy w azjatyckim oryginale nie ma otworów okiennych. W odróżnieniu od wystroju zewnętrznego wnętrze meczetu jest skromne, wręcz surowe, wyróżnia się jedynie majolikowa (ceramiczna) dekoracja mihrabu. Na dziedzińcu postawiono nieduży piętrowy budynek m.in. z kotłownią i pomieszczeniem do ablucji (obecnie kancelaria).

Losy meczetu w czasach sowieckich

W 1937 r. nastąpiły aresztowania wśród muzułmańskiego duchowieństwa. Władza sowiecka znacjonalizowała meczet i stopniowo konfiskowała jego wyposażenie. Koran z 1236 r. zabrano do Muzeum Historii Religii. W piwnicy urządzono skład kartofli. Meczet został zamknięty we wrześniu 1940 r. W czasach stalinowskich wieloletnie starania wspólnoty muzułmańskiej o zwrot świątyni pozostały bezskuteczne. 

Meczet udało się odzyskać w styczniu 1956 r., dzięki wsparciu ze strony krajów muzułmańskich. Był w katastrofalnym stanie, nie tylko z powodu surowego klimatu, znacznie różniącego się od samarkandzkiego, ale przede wszystkim tandetnie robionych remontów i poprowadzonej tuż obok linii tramwajowej. W wyniku drgań odpadała ceramiczna dekoracja, a nawet płyty granitowe. W 1968 r. meczet został przez władze oficjalnie uznany za zabytek. Złoty półksiężyc ponownie zwieńczył kopułę w 1995 r. Prace konserwatorsko-rekonstrukcyjne ciągnęły się do 2003 r., czyli obchodów trzechsetlecia Petersburga.

Stefan Kryczyński - architekt, budowniczy meczetu

Tatarscy przodkowie współtwórcy meczetu, architekta Stefana Kryczyńskiego (1874-1923) walczyli pod Grunwaldem po stronie wojsk polsko-litewskich. On sam urodził się w majątku Kaskiewicze w pow. oszmiańskim (współczesna Białoruś). Po ukończeniu Instytutu Inżynierów Cywilnych w Petersburgu pracował kolejno w różnych urzędach architektoniczno-budowlanych, m.in. do 1917 r. był głównym architektem Specjalnego Korpusu Straży Granicznej. Zaprojektował ponad dwadzieścia budowli w mieście nad Newą i jego okolicach, m.in. Sobór Fiodorowskiej Ikony Matki Bożej, dom malarza-karykaturzysty Pawła Szczerbowa w Gatczynie oraz dla dworu, przypominający staroruski klasztor, tzw. Fiodorowskij gorodok w Carskim Siole (obecnie Puszkin), a także neoklasycystyczny dom emira bucharskiego (pr. Kamiennoostrowski 44), w którym sam mieszkał w latach 1915-1923. Pracował także m.in. na Kubaniu, w Gruzji czy Serbii. Wielokrotnie z powodzeniem uczestniczył w konkursach architektonicznych, a od 1921 r. wykładał w Instytucie Inżynierów Cywilnych. 

Zmarł w Piotrogrodzie. Pochowany został na Literackich Mostkach cmentarza Wołkowskiego.