Położony na Podolu Tarnopol to miasto o bogatej historii, głęboko wpisanej w dzieje Rzeczypospolitej. Od założenia w 1540 roku przez hetmana Jana Amora Tarnowskiego (1488-1561) był jednym z kluczowych ośrodków kultury i administracji na kresach wschodnich. Dziś o polskim dziedzictwie miasta przypomina wiele obiektów.

Tarnopolski zamek

Zamek w Tarnopolu, usytuowany na południowym krańcu starego miasta, nad Seretem, jest jednym z najstarszych i najbardziej symbolicznych zabytków. Jego historia sięga początków istnienia Tarnopola - został wzniesiony w latach 1540-1548 przez hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego jako element linii obronnej południowo-wschodnich kresów Rzeczypospolitej. Pełnił zarówno funkcje militarne, jak i reprezentacyjne, stając się zaczątkiem przyszłego miasta lokowanego w 1540 roku z nadania króla Zygmunta I Starego.

Początkowo zamek składał się z ufortyfikowanego założenia otoczonego wałami, fosą i drewnianymi palisadami oraz zamkowego dworu z kamienia. Otoczony rozlewiskami Seretu, stanowił trudny do zdobycia punkt oporu podczas najazdów tatarskich. Warownia miała także znaczenie gospodarcze - w jej pobliżu powstały młyny, browary i jarmarki. Wraz z utworzeniem miasta zamek stał się jego naturalnym centrum administracyjnym i symbolem władzy rodu Tarnowskich.

W XVII wieku, pod rządami kolejnych właścicieli (m.in. Zamoyskich i Sobieskich), zamek sukcesywnie rozbudowywano, przekształcając go stopniowo z czysto militarnej fortecy w rezydencję typu palazzo in fortezza. Nie utracił przy tym funkcji obronnej. Był wielokrotnie atakowany i niszczony, m.in. przez wojska kozackie w czasie powstania Chmielnickiego oraz przez Turków i Tatarów.

Po I rozbiorze Polski i przejęciu Tarnopola przez Austriaków zamek utracił znaczenie militarne. W XVIII i XIX wieku wykorzystywano go jako magazyny wojskowe, później część budynków rozebrano lub przebudowano. Zamek zaczął popadać w ruinę, ale jego pozostałości - mury, piwnice i fragmenty bastionów - nadal dominowały nad panoramą południowego brzegu Seretu.

W okresie II Rzeczypospolitej podejmowano próby adaptacji ruin na potrzeby rekreacyjne. Działała tu m.in. restauracja, a pobliskie tereny były popularnym miejscem spacerów i spotkań mieszkańców. Jednocześnie zamek wciąż funkcjonował w lokalnej pamięci jako symbol fundacyjny miasta i materialna pamiątka po wielkości dawnej Rzeczypospolitej.

W czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu zamek uległ dalszej degradacji. Część murów rozebrano, inne przekształcono bez zachowania pierwotnej substancji historycznej. W latach 1950-1960 w ruinach zamku urządzono restaurację i zaplecze gastronomiczne, co wymagało całkowitego przekształcenia wnętrz - adaptacja ta zatarła większość oryginalnych cech architektonicznych.

Współcześnie zamek - mimo znacznych przekształceń - zachował relikty dawnych struktur obronnych, m.in. fundamenty bastionów i fragmenty murów piwnicznych.

Dawny kościół Dominikanów

Jednym z najważniejszych materialnych śladów polskiej obecności w Tarnopolu jest dawny klasztor i kościół Dominikanów pw. św. Wincentego Ferreriusza i św. Jacka Odrowąża. Został ufundowany w latach 1749-1779 przez hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego (1673-1751) - jednego z najwybitniejszych przedstawicieli magnackiej elity XVIII wieku - który w ten sposób nie tylko wspierał zakon dominikanów, ale także umacniał swoją pozycję jako mecenasa kultury i religii w Rzeczypospolitej.

Monumentalną świątynię, położoną w pobliżu dawnego centrum miasta, zaprojektował najprawdopodobniej August Moszyński (1731-1786), architekt związany z dworem królewskim, syn znanego mecenasa Jerzego Moszyńskiego. Budowla wyróżnia się oryginalnym, owalnym planem oraz barokową, dwuwieżową fasadą, która nadaje jej monumentalny charakter i odzwierciedla wpływy dojrzałego baroku i rokoka.

Wnętrze kościoła otrzymało bogatą dekorację malarską i rzeźbiarską. W 1777 roku polichromię wykonał wybitny malarz lwowski Stanisław Stroiński (1719-1802), autor licznych dekoracji sakralnych w Małopolsce i na ziemiach południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Dzięki jego pracy wnętrze kościoła zyskało spójny program ikonograficzny, podkreślający charyzmat dominikański i rolę św. Jacka jako apostoła Rusi.

Po II wojnie światowej, w wyniku przesunięcia granic i represji wobec Kościoła katolickiego, świątynia została zamknięta przez władze sowieckie. Od 1959 roku mieścił się w niej magazyn obrazów należących do muzeów obwodowych, a dawny klasztor przekształcono w archiwum obwodowe. Znaczna część jego pierwotnego wyposażenia uległa zniszczeniu lub rozproszeniu. Sam budynek przetrwał jednak w niemal niezmienionej formie.

Po upadku ZSRR kościół przekazano grekokatolikom i obecnie pełni funkcję katedry greckokatolickiej. Mimo zmiany funkcji i wyznania pozostaje jednym z najbardziej rozpoznawalnych zabytków Tarnopola.

Ośrodek edukacyjny

Tarnopol był jednym z najważniejszych ośrodków edukacyjnych Galicji, a jego szkolnictwo odzwierciedlało wielokulturowy charakter miasta i złożoną historię polityczną regionu. W mieście działały liczne polskie placówki edukacyjne, które odegrały istotną rolę w kształtowaniu lokalnych elit intelektualnych i kulturowych. Ich dziedzictwo, mimo zniszczeń wojennych i zmian ustrojowych, jest nadal widoczne w przestrzeni miejskiej i pamięci lokalnej.

Jedną z najstarszych szkół było I Gimnazjum Państwowe, założone w 1820 roku jako szkoła jezuicka. Mieściło się przy obecnej ulicy Sahajdacznego (dawniej ulica 3 Maja), na tyłach kościoła dominikańskiego i przez długi czas było główną szkołą średnią w mieście. Zostało zniszczone w czasie II wojny światowej.

Ważnym punktem na edukacyjnej mapie Tarnopola było również II Państwowe Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego, utworzone w 1905 roku. Decyzja o jego powstaniu była odpowiedzią na gwałtowny rozwój miasta i przepełnienie istniejących placówek oświatowych. Już w roku szkolnym 1905/1906 rozpoczęto przygotowania do utworzenia nowego gimnazjum, a w lutym 1906 roku magistrat zakupił działkę między ówczesnymi ulicami Kościuszki i Świętojańską pod budowę nowego gmachu. Prace ruszyły szybko i już 18 listopada 1911 roku odbyła się uroczystość poświęcenia budynku. Mieszkańcy Tarnopola z dumą mówili o szkole, która upiększyła miasto i nadała mu europejski charakter.

W czasie I wojny światowej działalność szkoły została przerwana -w jej murach ulokowano szpital wojskowy i zakwaterowano żołnierzy. Od listopada 1918 do czerwca 1919 budynek był siedzibą rządu Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Po powrocie miasta pod kontrolę polską, 20 września 1919 roku, 392 uczniów rozpoczęło nowy rok szkolny. W 1935 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oficjalnie nadało szkole imię Juliusza Słowackiego.

Po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną w 1939 roku w szkole rozpoczęła działalność sowiecka instytucja edukacyjna. Mimo poważnych zniszczeń w 1944 roku gmach szkoły ocalał - po wojnie placówka funkcjonowała nadal jako szkoła średnia. Obecnie mieści się tu Szkoła Ogólnokształcąca nr 4, która kultywuje tradycję miejsca; w jej murach działa izba pamięci Juliusza Słowackiego.

Kolejną zasłużoną tarnopolską placówką edukacyjną było III Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika, działające jako szkoła realna, z naciskiem na przedmioty matematyczno-przyrodnicze i techniczne. Powstało w 1855 roku jako instytucja austriacka, z niemieckim językiem wykładowym, ale po 1867 roku prowadziło naukę głównie w języku polskim. Budynek gimnazjum, usytuowany przy obecnej ul. Kopernika, również przetrwał do naszych czasów i stanowi świadectwo ciągłości tradycji edukacyjnej miasta.

W Tarnopolu funkcjonowały również szkoły dla dziewcząt. Jedną z nich była wydziałowa Szkoła św. Jadwigi, mieszcząca się przy ul. Kamiennej, prowadzona przez żeńskie zgromadzenia zakonne i wspierana przez lokalne środowiska katolickie. Instytucja ta przygotowywała dziewczęta do roli nauczycielek, urzędniczek i działaczek społecznych, zgodnie z duchem epoki.

Warto wspomnieć również o tak zwanym Włoskim podwórku, wybudowanym w 1893 roku. Kompleks ten służył jako siedziba bursy oraz biblioteki Towarzystwa Polskiego, organizacji wspierającej edukację młodzieży polskiej. Było to miejsce intensywnego życia kulturalnego, spotkań i działalności patriotycznej, ważne dla utrwalania tożsamości narodowej w wieloetnicznym Tarnopolu.

Wszystkie te placówki - męskie gimnazja, szkoły żeńskie, instytucje pomocowe i stowarzyszenia edukacyjne - świadczą o wysokim poziomie organizacyjnym i ambicjach środowiska polskiego w Tarnopolu. Ukraińskie źródła historyczne i edukacyjne podkreślają dziś ich znaczenie nie tylko jako części przeszłości polskiej, lecz także jako ważnego dziedzictwa kulturowego całego miasta. Dzięki zachowanym budynkom i badaniom lokalnych historyków możliwe jest odtworzenie tego wielowarstwowego pejzażu edukacyjnego Tarnopola - miasta, które przez dekady kształtowało pokolenia uczniów różnych narodowości, języków i wyznań.

Niezależnie od rozwoju polskich szkół istniało w Tarnopolu również szkolnictwo związane z innymi grupami narodowymi. W latach 1898-1920 działało Tarnopolskie Państwowe Gimnazjum Ukraińskie o klasycznym profilu nauczania, istotne dla rozwoju ukraińskiej inteligencji. Tarnopol był również znaczącym ośrodkiem oświaty żydowskiej: już w 1788 roku powstała tu szkoła z niemieckim językiem wykładowym, założona przez N. H. Homberga (zamknięta w 1806 roku). W okresie międzywojennym największym ośrodkiem nauczania żydowskiego była Szkoła im. I. Perla, licząca ok. 500 uczniów. Działały też szkoły hebrajskie, prowadzone przez stowarzyszenia Tarbut i Mizrachi, instytucja Talmud-Tora oraz dwa prywatne gimnazja. Ten wielojęzyczny i wielowyznaniowy pejzaż edukacyjny świadczy o różnorodności społecznej przedwojennego Tarnopola

Budynki świeckie

Obok świątyń i szkół, ważnym świadectwem polskiego dziedzictwa w Tarnopolu są świeckie budynki użyteczności publicznej i społecznej. Wzniesione w okresie zaboru austriackiego oraz w czasach II Rzeczypospolitej, do dziś kształtują historyczne centrum miasta. Pełniły one funkcje administracyjne, sądowe, finansowe i społeczne, stanowiły także przestrzeń życia codziennego mieszkańców.

Miejska Kasa Oszczędności - reprezentacyjny gmach w centrum miasta, przy dawnej ul. 3 Maja, był symbolem rozwoju gospodarczego Tarnopola w okresie międzywojennym. Budynek o monumentalnej fasadzie, wzniesiony w latach 20. XX wieku, przeznaczono na nowoczesną instytucję finansową służącą mieszkańcom miasta i regionu.

Kasyno oficerskie (Dom Żołnierza) przy ul. Sienkiewicza (obecnie ul. Bandery) było miejscem spotkań tarnopolskiego garnizonu oraz lokalnych środowisk wojskowych i patriotycznych. W budynku mieściła się sala widowiskowa, biblioteka i klub oficerski. Organizowano tu uroczystości, koncerty, zebrania i bale.

Cmentarz Mikuliniecki

Cmentarz Mikuliniecki w Tarnopolu jest jednym z najważniejszych materialnych śladów polskiego dziedzictwa w regionie. Jego historia odzwierciedla zarówno rozwój nekropolii, jak i losy społeczności polskiej - od czasów zaborów po burzliwe dwudziestolecie międzywojenne. Najstarsze nagrobki znajdują się w sektorze 4. W II połowie XIX w. pochówki przesuwano w stronę kaplicy, rozszerzając cmentarz na sektory 3, 5 i 6. W latach 80. XIX w. zaczęto zmarłych chować także w peryferyjnych sektorach. W okresie międzywojennym wykorzystywano wtórnie starsze groby i obrzeża cmentarza (sektory 11 i 12). Miejsca te były przeznaczone głównie dla uboższych, zamożniejsi Tarnopolanie byli chowani w części centralnej.

W kwaterze jezuitów najstarszy pochówek datowany jest na 1841 rok, a nagrobki otaczają pomnik przełożonego konwiktu tarnopolskiego. Brakujące płyty z czasów rozproszenia zakonu uzupełniono w 1886 roku. W dwudziestoleciu międzywojennym cmentarz stał się areną napięć narodowych. Spoczęli tu m.in. Jerzy Dmytrów i Rudolf Popiel, członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej, a ich grób z 1925 r. stał się miejscem manifestacji patriotycznych, często o ostrym, antyukraińskim wydźwięku. Dochodziło do kontrmanifestacji, zamieszek i aktów dewastacji nagrobków - ślady tych wydarzeń są widoczne do dziś. Cmentarz Mikuliniecki, mimo licznych zniszczeń, stanowi istotne świadectwa obecności i pamięci o Polakach w Tarnopolu.

Na cmentarzu znajduje się również kurhan ku czci ofiar NKWD.

Dziedzictwo niezachowane

Kolejnym śladem polskości był nieistniejący już Kościół pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, wzniesiony w latach 1903-1908 wg projektu Teodora Talowskiego. Był to neogotycki kościół parafialny, stojący w centrum Tarnopola; został zniszczony w 1954 roku przez władze sowieckie. W jego miejscu powstał Centralny Dom Towarowy. W centrum miasta stał również kościół jezuitów pw. Niepokalanego Poczęcia NMP (1899-1901), również zniszczony po wojnie i przekształcony w zakład odzieżowy. Dziś trudno rozpoznać w nim dawną świątynię.

Tarnopol był również miejscem intensywnego kultu marszałka Józefa Piłsudskiego. W 1935 roku, w obecności wojewody Alfreda Biłyka, w Państwowym Gimnazjum Żeńskim odsłonięto popiersie Piłsudskiego autorstwa Leona Ziemskiego. W tym samym roku, 11 listopada, stanął także monumentalny pomnik Marszałka na koniu (proj. Apolinary Głowiński, obramowanie: inż. Wawrzyniec Dajczak) z napisem: „Wodzowi Narodu - Ziemia Podolska”. Pomnik zniszczyła Armia Czerwona w 1939 roku. W mieście znajdował się również pomnik Adama Mickiewicza.

Gmach Towarzystwa „Sokół” przy ul. Sokoła (dziś ul. Tarnowskiego) pełnił funkcje sportowe, wychowawcze i patriotyczne. Był miejscem ćwiczeń gimnastycznych, przedstawień teatralnych, odczytów i uroczystości narodowych. „Sokół” stanowił ważny element kształtowania tożsamości obywatelskiej i narodowej w Tarnopolu.

Siedziba starostwa przy ul. Mickiewicza pełniła kluczową funkcję w administracji powiatowej. Budynek ten był miejscem urzędowania starosty.

Budynek Urzędu Wojewódzkiego, zlokalizowany przy ówczesnym Placu Sobieskiego (dziś Pl. Teatralny), był centrum władzy wojewódzkiej w czasach II RP. Zniszczony podczas II wojny światowej, nie zachował się do naszych czasów.

Dom Polski (nazywany także Domem Ludowym lub Domem Towarzystw Polskich) służył jako siedziba organizacji społecznych, kulturalnych i edukacyjnych. Mieściły się tu biblioteka, sala odczytowa, teatr amatorski oraz biura różnych stowarzyszeń. Było to centrum życia polskiej społeczności - miejsce spotkań, debat i budowania wspólnoty.

Ratusz i zabudowa rynku - choć ratusz był instytucją miejską wielonarodowego Tarnopola, w okresie międzywojennym pozostawał centrum polskiego życia publicznego. W jego sąsiedztwie funkcjonowały polskie banki, kancelarie adwokackie, redakcje gazet, drukarnie i stowarzyszenia kupieckie, które współtworzyły nowoczesne miasto.

Sąd Okręgowy przy ul. Jagiellońskiej (obecnie ul. Szewczenki) był jednym z najbardziej reprezentacyjnych budynków publicznych początku XX wieku. Wzniesiony w stylu neoklasycystycznym, służył jako siedziba sądownictwa dla całego regionu tarnopolskiego.

To oczywiście tylko niektóre z budynków tworzących wielonarodowy, złożony charakter przestrzeni miejskiej Tarnopola, w której polskie ślady przeplatają się z żydowskimi, ukraińskimi, niemieckimi czy ormiańskimi.