W latach 2014-2023 prowadziłam badania etnograficzne w Nowej Kaledonii (francuskie terytorium zamorskie na Południowym Pacyfiku).

Gdy w 2016 roku po raz pierwszy dotarłam do Bourail, miejscowi wspominali o „Wzgórzu Polaka” na północnym skraju wioski. Kim był ten Polak? Jak się tu znalazł? Tak rozpoczęły się moje quasi-detektywistyczne poszukiwania i zgłębianie losów Antoniego Berezowskiego.

Spędziłam miesiące na przeszukiwaniu archiwów - najpierw w Polsce, potem w Numei na Nowej Kaledonii, gdzie odkryłam prawdziwe skarby: akt śmierci oraz mapę posiadłości Berezowskiego w Bourail. Kawałek po kawałku składałam puzzle z życia człowieka, który przez niemal pół wieku był więźniem na drugim końcu świata.

Urodził się 9 maja 1847 roku w Awratynie (obecna Ukraina). W 1863 roku, jako szesnastolatek, uczestniczył w powstaniu styczniowym, a po jego upadku uciekł do Francji. W 1865 roku osiedlił się w Paryżu i pracował jako ślusarz. Pogrążony w lekturze polskiej prasy, obserwował postępującą rusyfikację ojczyzny i cierpienia rodaków.

6 czerwca 1867 roku, podczas wizyty cara Aleksandra II w Paryżu, Berezowski dokonał nieudanego zamachu na rosyjskiego władcę w Lasku Bulońskim. Strzelił do powozu cesarskiego, lecz ranił jedynie konia. Skazany na dożywotnie roboty przymusowe, uniknął kary śmierci dzięki przychylności francuskiej opinii publicznej wobec sprawy polskiej.

W lutym 1868 roku dotarł do Nowej Kaledonii po 110-dniowej podróży. Próba ucieczki do Australii zakończyła się niepowodzeniem. Berezowski przez lata pracował w różnych miejscach: w ogrodzie szpitalnym, w piekarni, jako drwal. W 1884 roku otrzymał działkę w wiosce Bourail, gdzie prowadził plantację kawy i żył w coraz większej izolacji.

Lata spędzone w tropikalnym klimacie i odosobnieniu odcisnęły piętno na jego zdrowiu psychicznym. Świadkowie opisywali go jako samotnika opętanego pomysłami na dziwaczne wynalazki: perpetuum mobile napędzane bydłem czy klatki na króliki wysokie na 14 metrów, które miały rozwiązać problem głodu na wyspie.

Antoni Berezowski zmarł 22 października 1916 roku w szpitalu na wyspie Nou, po 49 latach wygnania. Jego postać żyje w literaturze (powieści „Ikar” i „Wyspa” Jana Józefa Szczepańskiego) i sztuce (obraz „Zamach Berezowskiego na cara Aleksandra II, 6 czerwca 1867 r.” Jeana-Baptiste’a Carpeaux w Muzeum d’Orsay).

Czy Berezowski był królobójcą, czy polskim bohaterem? Historia wygnańca pozostaje świadectwem dramatów narodowych XIX wieku.

Wpis autorstwa Karoliny Kani przesłany w ramach naszego konkursu.

Zobacz również wpis o wystawie o Antonim Berezowskim w Muzeum w Bourail.