Jedyne poza granicami Polski muzeum kopernikańskie znajduje się w Rzymie. Powstało z inicjatywy władz rzymskiego uniwersytetu Sapienza, na fali obchodów czterechsetlecia urodzin astronoma. Rzeczywistym jednak twórcą i pierwszym kustoszem muzeum był emigrant Artur Wołyński.

Powstanie Muzeum Kopernikańskiego w Rzymie
Muzeum Astronomiczne i Kopernikańskie (wł. Museo Astronomico e Copernicano), które mieści się w Villa Mellini na wzgórzu Monte Mario, oficjalnie powstało w 1882 r. Jego historia sięga jednak roku 1873, gdy władze rzymskiego uniwersytetu Sapienza zorganizowały obchody czterechsetlecia urodzin Kopernika. Działający wówczas w Rzymie polski rzeźbiarz Wiktor Brodzki (1826‒1904) ofiarował organizatorom gipsowe popiersie Mikołaja Kopernika, które stało się de facto zaczątkiem zbiorów muzealnych. Dzięki filozofowi i eseiście prof. Domenico Berti (1820‒1897) muzeum powstało przy uniwersytecie w Rzymie.

Włosi zwrócili się do Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812‒1887) z apelem o rozpropagowanie idei muzeum wśród Polaków. Kraszewski prośbę wykonał i sam ofiarował kilka książek i medali kopernikańskich. Wkrótce jednak kompletowanie zbiorów wstrzymano. Dopiero osobisty wysiłek i wkład finansowy Artura Wołyńskiego (1844‒1893) – mieszkającego we Florencji polskiego historyka i publicysty, emigranta po powstaniu styczniowym – zadecydowało o utworzeniu muzeum. Pomogło także jego niestrudzone propagowanie idei muzeum nie tylko w polskiej prasie (przede wszystkim w „Tygodniku Ilustrowanym”, którego był korespondentem), lecz także w środowisku włoskim. Oficjalnie, 8 czerwca 1882 r. Wołyński przekazał włoskiemu państwu zbiory liczące już wówczas 393 publikacje książkowe i 153 broszury, 102 medale kopernikańskie i 107 srebrnych monet, 16 rzeźb i dwie płaskorzeźby, 33 obrazy olejne i ryciny oraz 17 przyrządów matematycznych i astronomicznych.

Dzisiaj trudno byłoby jednoznacznie określić, które z owych dzieł zostały podarowane przez Polaków czy też zakupione za środki finansowe ze składek, jakie prowadzono wśród rodaków w kraju i na emigracji, ponieważ Artur Wołyński gromadził równolegle eksponaty we Włoszech. Wiadomo jednak, że w ciągu zaledwie kilku lat Polacy zebrali na rzecz muzeum 2700 rubli, o czym z dumą wspominała redakcja „Tygodnika Ilustrowanego” w numerze 170 z 1879 r. (s. 194). Nazwiska głównych darczyńców, określanych przez Wołyńskiego mianem „współzałożycieli” muzeum, wyryto na cokole popiersia Mikołaja Kopernika dłuta Teodora Rygiera (1841‒1913), które stoi obecnie w hallu wejściowym placówki.

Fondo Wołyński w Biblioteca Casanatense – katalog poloników w Rzymie
Muzeum Kopernikańskie mieściło się początkowo w centrum Wiecznego Miasta, przy via del Collegio Romano, w dawnym gmachu wyższej szkoły prowadzonej przez jezuitów, tuż przy obserwatorium astronomicznym kolegium. Od 1885 r. aż do śmierci w 1893 r. Artur Wołyński pełnił rolę kustosza muzeum i bibliotekarza obserwatorium. Wówczas to postanowił stworzyć w Rzymie „bibliotekę historyczną polską i skarbiec wynalazków polskich”, na którą przeznaczył cały swój księgozbiór. Ponieważ nie udało się utworzyć biblioteki polskiej, przekazał swój księgozbiór i kolekcję rycin do Biblioteca Casanatense, w której do dziś jest on przechowywany wraz z kilkoma obrazami i rzeźbami, pod nazwą „Fondo Wołyński”.

Artur Wołyński zmarł w Rzymie w 1893 r. w wieku 49 lat i został pochowany na cmentarzu Campo Verano.

Muzeum Kopernikańskie w Rzymie – zmiany lokalizacji
Po śmierci założyciela losy muzeum były trudne. Zbiory uzupełniano, ale instytucja borykała się ciągle z problemami finansowymi. W 1923 r. zlikwidowano obserwatorium przy Collegio Romano, a muzeum przeszło pod opiekę Obserwatorium Astronomicznego Kapitolińskiego, którego siedzibę przenoszono właśnie z Kapitolu na wzgórze Monte Mario. Tam, w szesnastowiecznej Villa Mellini, ulokowano też zbiory muzeum i tam też istnieje ono do dzisiaj.

W okresie powojennym muzeum cieszyło się mniejszym zainteresowaniem. W 1966 r. dyrektor obserwatorium, prof. Massimo Cimino (1908‒1991), zorganizował w siedzibie prestiżowej Accademia dei Lincei wystawę zbiorów muzeum, na której zaprezentowano główne polonika. Przy opracowywaniu katalogu współpracowali: Krystyna Chełkowska i o. Tomasz Rostworowski SJ. W roku 2000 rozpoczęto przenoszenie obserwatorium do nowej siedziby w Monte Porzio Catone, gdzie ulokowano także część zbiorów muzealnych i bibliotekę. W Rzymie pozostała założycielska kolekcja Artura Wołyńskiego i starodruki.

Od 2001 r. obserwatorium wraz z Muzeum Kopernikańskim należą do Istituto Nazionale di Astrofisica (INAF), którego władze zainteresowane są rewaloryzacją muzeum i popularyzowaniem wiedzy o kolekcji. W ostatnich latach Villa Mellini została wyremontowana, a muzeum otrzymało nowy wystrój wnętrza i zostało udostępnione dla zwiedzających, na razie jeszcze w ograniczonym zakresie (wymagana jest rezerwacja terminu).

Polonika w zbiorach Muzeum Kopernikańskiego
Najważniejsze polonika ze zbiorów muzeum znajdują się w salach na pierwszym piętrze. W hallu głównym stoją dwa popiersia Mikołaja Kopernika, dłuta Wiktora Brodzkiego (1873) i Teodora Rygiera (1878). Artyści ci wykonali dla placówki również całopostaciowe posągi astronoma ulokowane obecnie w części niedostępnej do zwiedzania. W „Sali Kopernikańskiej” widnieje obraz Aleksandra Lessera (1814‒1884) Ostatnie chwile Mikołaja Kopernika (przed 1878) oraz dwa wizerunki astronoma: namalowany przed 1876 r. w Rzymie przez Henryka Siemiradzkiego (1843‒1902) według miedziorytu Jeremiasza Falcka i Portret Kopernika według Tobiasa Stimmera nieznanego autora. Pod sufitem wiszą dwa brązowe tonda z płaskorzeźbionymi profilami Kopernika i Galileusza wykonane w 1876 r. przez Teofila Godeckiego (1847‒1918).

W tej samej sali można podziwiać dziewiętnastowieczny medagliere, czyli gablotę do ekspozycji numizmatów, która zwieńczona jest niewielką repliką pomnika Mikołaja Kopernika w Toruniu. W witrynach wyłożonych jest 120 medali i monet – oryginałów i kopii wykonanych metodą galwanoplastyki – w tym medal Poznańskiego Towarzystwa Nauk z 1873 r., kilka egzemplarzy medali Kopernika, tzw. „STA SOL” i kopie medali Zygmunta Starego i królowej Bony.

Pozostałe obiekty wystawiane są w gablotach w ramach ekspozycji czasowych. Wśród nich na uwagę zasługują ryciny wg obrazów i rysunków ze scenami z życia Kopernika, w tym: Jana Matejki (1838‒1893) Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem; Elwira M. Andriollego (1836‒1893) Mikołaj Kopernik, jego poprzednicy i następcy czy Juliana Schübelera (przed 1865‒1890) Kopernik broniący swojego „Sposobu bicia monety” na sejmie w Grudziądzu roku 1522. Jednym z ciekawszych eksponatów jest akwarela Wojciecha Gersona (1831‒1901) Mikołaj Kopernik wykładający astronomię w Rzymie, na odwrocie której widnieje odręczna dedykacja autora dla Muzeum Kopernikańskiego. Warto zauważyć, że obraz olejny o tym tytule uznawany jest obecnie za zaginiony, zachował się jedynie karton przygotowawczy do obrazu (Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie). W zbiorach rzymskiego muzeum Kopernika znajduje się jeszcze wiele innych rycin i rysunków zebranych przez Artura Wołyńskiego. Większość z nich opisana jest w katalogu muzeum dostępnym on-line.

Lokalizacja: del Parco Mellini, 84, Rzym