Halicz to dawna stolica księstwa, a dziś niewielkie miasto nad Dniestrem. Od grodu na Kryłosie, przez przebudowy Kazimierza Wielkiego, po upadek twierdzy w 1676 roku - dzieje tego miejsca to historia pogranicza w pigułce.

Stolica księstwa

Pierwsze wzmianki o grodzie halickim pochodzą z IX wieku, znajdował się on wówczas we władaniu Węgrów. W X wieku Halicz wszedł w skład Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie stał się centrum Księstwa Halickiego, a następnie Rusi Halicko-Włodzimierskiej. W 1240 roku gród został zniszczony przez wojska mongolskie pod wodzą Batu-chana. Po śmierci księcia Jerzego II Trojdenowicza Halicz zajął Kazimierz Wielki, który - wedle przekazu „Kroniki katedralnej krakowskiej” - wzniósł w tym miejscu nowy zamek. 

Po śmierci tego władcy miasto i warownia znalazły się przejściowo pod kontrolą Węgrów, do Królestwa Polskiego przyłączyła je ponownie Jadwiga Andegaweńska w 1387 roku. Za panowania Jagiellonów Halicz stał się stolicą ziemi w województwie ruskim Korony, a w XVI wieku był także siedzibą sejmiku szlacheckiego. Znaczenie gospodarcze miasta stopniowo malało na rzecz Lwowa. Na domiar złego miasto i zamek były wielokrotnie niszczone przez Tatarów, Kozaków i Turków. Po pierwszym rozbiorze Polski Halicz znalazł się pod panowaniem Habsburgów, w granicach Galicji.

Powstanie i rozwój zamku

Pierwotnie gród halicki znajdował się na szczycie wzgórza zwanego Kryłosem, kilka kilometrów na południe od współczesnego miasta. Przyjmuje się, że początki obecnie istniejącej warowni sięgają czasów Kazimierza Wielkiego. Posadowiono ją na stromym wzgórzu górującym nad miastem, na prawym brzegu Dniestru. Od południa chroniła ją głęboki przekop. Zamek kazimierzowski był najpewniej w całości drewniany.

W 1387 roku wojska Jadwigi i Jagiełły siłą odzyskały warownię z rąk załogi węgierskiej. W 1436 roku Władysław Warneńczyk nadał zamek hospodarowi mołdawskiemu, Eliaszowi I. Aleksander Gwagnin w swej „Sarmatiae Europeae descriptio” z 1578 roku opisując Halicz podał: „Zamek też drzewiany na górze, obroną wszelaką opatrzony, staro zbudowany”.

Mimo drewnianej konstrukcji umocnienia były solidne - w 1509 roku obrońcy wytrzymali oblężenie wojsk mołdawskich Bohdana III Ślepego. Zamek pełnił też funkcję refugium dla miejscowej ludności podczas częstych najazdów tatarskich.

Nowa twierdza z kamienia i cegły

Około 1520 roku zamek został odnowiony z inicjatywy wojewody ruskiego Otto Chodeckiego, odpowiadającego za stan umocnień pogranicznych. Przyjmuje się, że kres drewnianej warowni nastąpił w końcu XVI wieku na skutek pożaru. Odbudowę przeprowadzono już w trwałym budulcu - z kamienia i cegły. Nowy zamek wzniesiono na planie nieregularnego trójkąta. Składał się z dwóch części usytuowanych na różnych poziomach: „zamku właściwego” na górnej terasie oraz obszernego podzamcza na dolnej. Lustracja z 1627 roku tak opisuje założenie obronne:

Zamek, brama murowana, w tey sklep, w którym księgi ziemskie y grodzkie chowają; na wierzchu sala albo izba bez okien y pułapu, przy niej izdebka, w której pisarze pracują. Przy bramie komor 9, w których szlachta i mieszczanie dla nieprzyjaciela rzeczy swe chowają. Budowanie długie w bok tego komor 9; baszteczka mała, do której budowanie nowe; baszta murowana i mur do kościoła, w którym ołtarz rzezany z alabastru białego, w końcu baszta z drzewa; od rogu zamku do miasta na dół chodzenie pobite z dwoma basztami; przekop od południa. Budowanie wszystko jako y baszty wielkiey y prędkiey poprawy, bo bardzo ruinam minantur, potrzebują.

Ówczesne wyposażenie zamku w broń było więcej niż skromne. Składały się nań dwa działka spiżowe; dwa moździerze spiżowe (jeden uszkodzony), pięć hakownic (w tym jedna bez łoża) oraz baryła prochu. Reliktami opisywanego założenia są, zachowane do dziś, mury pięciobocznej baszty ogniowej oraz połączonej z nią kurtyny, w którą wkomponowano kościół zamkowy pw. św. Katarzyny.

Na podstawie planu z 1795 roku można przypuszczać, że na południowy wschód od baszty znajdowała się masywna, czworoboczna wieża. W północnej części założenia funkcjonowała mniejsza baszta, wzmacniająca obwód przedzamcza.

Upadek

Tak ukształtowany zamek został zdobyty i zniszczony w 1649 roku przez wojska kozackie. Ze względu na jego strategiczne znaczenie po odzyskaniu warowni przystąpiono do szybkiej odbudowy. Prowadził ją starosta halicki Andrzej Potocki, zatrudniwszy do tego inżyniera wojskowego Franciszka Corazziniego z Awinionu. W 1661 roku lustratorzy królewscy zanotowali dobry stan umocnień: 

zastaliśmy przymurowanego muru łokci 179, zosobna szańc nowy przy bramie starey darnowany in circumferentia 175, drugi szańc nowy pod nową bramą in circumferentia łokci 132; armat y dział 20, moździerzów 2, hakownic 30, szmigownic 2, prochów w beczkach, granatów, kul ognistych y inszych kul do różny armaty, lontów y inszych potrzeb wojennych magnum numerum widzieliśmy.

Na potrzeby zamku pracowała też pobliska gisernia, w której odlewano „kule, granaty, działa, kotły”.

Nowe, ziemne fortyfikacje, wzniesione w systemie kleszczowym, objęły głównie dolną część założenia. Niestety, ani zmodernizowane wielkim kosztem i wysiłkiem umocnienia, ani też znaczna liczba uzbrojenia nie uchroniły twierdzy od klęski. W 1676 roku, podczas wojny polsko-tureckiej, pod zamek podeszły wojska Ibrahima Szejtana. Obrońcy po krótkim oporze skapitulowali, a cała załoga dostała się do niewoli. Turcy zniszczyli zamek i mimo prób jego naprawy, podejmowanych przez Andrzeja Potockiego, nie podniósł się on już z upadku, pogłębionego w połowie XVIII wieku obsunięciem się fragmentu wzgórza zamkowego na miasto.

Lustracja z 1765 roku oraz inwentarz z 1767 roku odnotowują postępującą ruinę umocnień zamkowych. Stan zabudowań był tak zły, że lustratorzy w 1765 roku nakazali „nabydź potrzebny dom alias kancelaryą w mieście dla sądów ziemskich i grodzkich”. W 1796 roku władze austriackie, które przejęły kontrolę nad Haliczem wskutek pierwszego zaboru ziem Rzeczypospolitej, nakazały magistratowi rozbiórkę ruin.

W XIX wieku większość materiału budowlanego z zamku została wykorzystana przez okolicznych mieszkańców. Do naszych czasów przetrwały jedynie relikty południowo-zachodniej części założenia, obejmujące pięcioboczną basztę ogniową oraz mury kościoła zamkowego.

W 2018 roku zamek został wpisany do Państwowego Rejestru Zabytków Nieruchomych Ukrainy, a następnie poddany częściowej rekonstrukcji oraz badaniom terenowym.