Zamek w Łucku, zwany Zamkiem Lubarta, należy do najlepiej zachowanych zamków Wołynia. Mimo licznych przekształceń zachował układ i wiele elementów warowni późnośredniowiecznej.

Łuck, położony w zachodniej części Ukrainy nad rzeką Styr, jest obecnie siedzibą administracyjną obwodu wołyńskiego i rejonu łuckiego. Miasto ma długą metrykę historyczną - pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1085 roku. Znajdowało się wówczas w księstwie wołyńskim, a po jego rozpadzie w XII wieku stało się stolicą odrębnego księstwa. Następnie było jednym z ważniejszych grodów Rusi Halicko-Włodzimierskiej, a w latach 20. XIV wieku trafiło pod władzę Litwinów.

Podczas walk o schedę po Bolesławie Trojdenowiczu między Królestwem Polskim, Królestwem Węgierskim i Wielkim Księstwem Litewskim w Łucku utrzymał się Lubart Giedyminowicz, który rozpoczął proces przekształcania drewniano-ziemnego grodu w murowany zamek. Na mocy układu polsko-litewskiego z 1366 roku Lubart otrzymał wschodnią część Wołynia z Łuckiem, którego znaczenie zaczęło rosnąć.

W początkach XV wieku Łuck stał się siedzibą diecezji łacińskiej. W 1429 roku na zamku odbył się wielki zjazd monarchów europejskich, a dwa lata później skutecznie obronił się w nim przed wojskami Władysława Jagiełły jego krnąbrny brat Świdrygiełło. Po jego śmierci miejscowość pozostała w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1569 roku wraz z całym Wołyniem została przyłączona do Korony. Miasto stało się wówczas stolicą województwa oraz miejscem odbywania sejmików szlachty wołyńskiej.

Rozwój

Powstanie zamku poprzedzał wczesnośredniowieczny gród drewniano-ziemny, dostosowany do rzeźby terenu. Wzniesiono go na wschód od późniejszego miasta, na wyniesieniu w zakolu Styru, u ujścia rzeczki Mały Głuszec. W XII wieku na majdanie grodu powstała murowana Cerkiew św. Jana. Proces przekształcania grodu w ceglany zamek przebiegał etapami.

W pierwszej fazie (lata 50.-60. XIV stulecia) powstała Baszta Bramna (zwana obecnie Wieżą Lubarta), w której umieszczono wrota i mniejszą furtę dla pieszych, poprzedzone zwodzonym mostem (obecny przejazd znajduje się poniżej pierwotnego wjazdu). Od strony zachodniej basztę wzmacniały w narożach dwie masywne przypory. Główną elewację zdobiły trzy zamknięte odcinkowo blendy, z których środkowa została przepruta dwoma niewielkimi otworami okiennymi. Przejazd bramny sklepiono sklepieniem krzyżowo-żebrowym, na wyższe kondygnacje wiodły dwie spiralne klatki schodowe.

Na południe od Baszty Bramnej rozpoczęto też wówczas budowę głównego domu zamkowego oraz odcinka murów obronnych od strony podgrodzia - reszta zabudowy (poza gmachem cerkwi) była wykonana z drewna. Drewniana była też większa część obwodu obronnego.

W kolejnym etapie, który datowany jest na lata 70.-80. XIV wieku (a więc jeszcze za czasów Lubarta), kontynuowano wznoszenie zwieńczonych blankami murów obronnych, które stopniowo zastępowały fortyfikacje drewniane. W południowo-wschodnim narożu obwodu rozpoczęto budowę czworobocznej baszty (tzw. Wieży Styrowej lub Świdrygiełły), wzmocnionej od zewnątrz dwiema diagonalnymi przyporami. Na tym etapie podwyższono też najpewniej Basztę Bramną o jedną kondygnację.

Ukończenie budowy zamku murowanego przypisuje się wielkiemu księciu Witoldowi. Na przełomie XIV i XV stulecia zamknięto obwód obronny zamku, od północy wzmacniając go trzecią czworoboczną, trójkondygnacyjną basztą, nazwaną później Władyczą (od pobliskiego dworu biskupów obrządku wschodniego, na miejscu którego stoi obecnie klasycystyczny budynek z 1807 roku).

Zjazd łucki

Tak ukształtowany zamek w 1429 roku gościł uczestników słynnego zjazdu łuckiego, w którym - oprócz Władysława Jagiełły i Witolda - wzięli udział m.in. czołowi władcy regionu: król niemiecki i przyszły cesarz Zygmunt Luksemburski, król duński Eryk VII, wielki książę moskiewski Wasyl II Ślepy, wielki mistrz zakonu krzyżackiego Paul von Rusdorf, mistrz krajowy inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego, chanowie Tatarów perekopskich i zawołżańskich, hospodar Wołoszczyzny, a także liczni książęta oraz posłowie cesarza bizantyjskiego Jana VIII Paleologa.

Pomieszczenie tak licznych gości (oraz ich dworów) niewątpliwie przekraczało możliwości domu zamkowego, zwanego pałacem książęcym. Zapewne znaczną część dworzan zakwaterowano w mieście lub na terenie tzw. Zamku Dolnego czy też Okolnego, czyli dawnego podgrodzia, otoczonego umocnieniami drewnianymi, które w XVI stuleciu zastąpił murowany obwód obronny, wzmocniony basztami.

Upadek i odrodzenie

W drugiej połowie XV wieku przebudowano mury zamkowe, zastępując blankowanie krytymi gankami strzeleckimi. Obwód obronny ponownie zmodernizowano w XVI wieku, wyposażając go w rzędy strzelnic dla broni ręcznej. W tym samym stuleciu Basztę Bramną oraz Basztę Styrową podwyższono o jedną kondygnację. Prowadzono też na zamku inne prace remontowe i budowlane, których śladem są m.in. obramienia okienne Baszty Bramnej. W drugiej połowie XVI lub początku XVII wieku Basztę Bramną i Basztę Styrową zwieńczono attyką grzebieniową.

W XVIII wieku zamek stracił znaczenie militarne, pozostając nadal siedzibą urzędów starościńskich, archiwum oraz sądu, a także siedzibą biskupów unickich eparchii łucko-ostrogskiej. W 1775 roku jej ordynariusz, Sylwester Stefan Rudnicki-Lubieniecki, nakazał rozbiórkę posadowionej w obrębie zamku, a znajdującej się w złym stanie technicznym Cerkwi św. Jana. Planowano na jej miejscu wznieść nową cerkiew, czemu przeszkodziła trudna sytuacja polityczna i ekonomiczna diecezji po rozbiorach Rzeczypospolitej. 

W 1781 roku na zamku wybuchł pożar, który strawił gotycki dom książęcy. W 1789 roku na jego miejscu wzniesiono zachowany do dzisiaj budynek, zwany domem szlacheckim, mieszczący kancelarię i sąd szlachecki. Po upadku Rzeczypospolitej Zamek w Łucku stracił znaczenie administracyjne, choć nadal był częściowo użytkowany - mieściła się tam m.in. siedziba powiatowej Izby Skarbowej. Jednakże nieremontowane mury i baszty niszczały - w okresie międzywojennym znaczne fragmenty obwodu uległy rujnacji, brakowało także attyk na Wieży Lubarta i Baszcie Styrowej, a najwyższa kondygnacja Baszty Władyczej została znacznie przekształcona. Na zamku swą siedzibę miało wówczas Muzeum Wołyńskie.

Po II wojnie światowej zamek podlegał dalszej degradacji, dopiero w latach 70. XX wieku budowlę poddano renowacji i częściowej rekonstrukcji (m.in. fragmenty murów obwodowych, górna kondygnacja Baszty Władyczej oraz attyki). W latach 80. XX wieku przeprowadzono prace archeologiczne, które pozwoliły na uchwycenie faz zabudowy warowni oraz odsłonięcie fundamentów cerkwi zamkowej, dostępnej obecnie do zwiedzania. Zamek, stanowiący jedną z głównych atrakcji turystycznych zachodniej Ukrainy, jest obecnie wykorzystywany na cele muzealne.