Dorobek Igora Mitoraja, polskiego rzeźbiarza, znanego i cenionego na świecie, w Polsce nieco marginalizowanego oraz przemilczanego, zwykło się umiejscawiać na osi wyznaczanej przez antyk i współczesność.

Tymczasem, chociaż odniesienia te niepozbawione są solidnych uzasadnień, twórczość artysty ulegała wpływom także innych prądów kulturowych, kierunków w sztuce czy trendów w kulturze. Niepozbawiona odniesień do chrześcijaństwa, zawiera w sobie również wątki hinduistyczne, nawiązujące do buddyzmu czy azteckich wierzeń. Nieobce są jej dadaizm, surrealizm czy postmodernizm. Idealnie wpisuje się również w ramy sztuki współczesnej.

W przypadku Igora Mitoraja możemy jednak mówić nie tylko o bogactwie wpływów, lecz również o różnorodności dziedzin sztuki, którymi się zajmował. Kojarzony przede wszystkim z rzeźbą, był Mitoraj również doskonałym rysownikiem, grafikiem, wybitnym twórcą scenografii i kostiumów do oper, a także zręcznym autorem biżuterii.

Niniejszy esej przybliży przede wszystkim twórczość rzeźbiarską artysty, nie zapominając jednak o pozostałych dziedzinach uprawianej przez Igora Mitoraja sztuki.

Z Grojca do Włoch

Igor Mitoraj* urodził się 26 marca 1944 w niemieckim mieście Oederan, położonym w Saksonii, kilkanaście kilometrów na zachód od Freiberga. Przychodzi na świat jako syn robotnicy przymusowej, Zofii Mąkiny, i oficera Legii Cudzoziemskiej, Francuza, przebywającego w położonym na tamtejszych terenach obozie jenieckim, George’a (nazwisko nieznane).

W lutym 1945 roku matka z synem trafiają do Drezna, skąd uciekają w czasie bombardowania, George wraca do rodzinnego Paryża. Z Drezna Igor i Zofia udają się do Grojca, położnego pod Oświęcimiem. Zofia Mąkina wychodzi za mąż za Czesława Mitoraja, który przysposabia małego jeszcze wówczas Jerzego.

W 1959 roku Igor Mitoraj rozpoczyna naukę w Liceum Technik Plastycznych w Bielsku-Białej, aby następnie, w latach 1966-1968 studiować na krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Studiów Igor jednak nie kończy: w roku 1968 decyduje się na emigrację do Francji, skąd podróżuje po świecie. W 1985 roku kupuje dom w toskańskim mieście Pietrasanta, gdzie osiedla się na stałe. Na lokalnym cmentarzu zostaje pochowany.

Sztuka Igora Mitoraja, nazywanego „Michałem Aniołem ze Wschodu” szybko zyskała ogromną popularność jeszcze za życia twórcy. Artysta wystawia na całym świecie, min. w Niemczech, Szwajcarii, Monte Carlo, Francji, Włoszech, Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych, Anglii, Polsce, Grecji. Zostaje honorowym obywatelem miasta Pietrasanta, otrzymuje tytuł doctora honoris causa krakowskiej ASP (2003) oraz najwyższe polskie państwowe odznaczenia: Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005) i Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2012).

Igor Mitoraj umiera 6 października 2014 w swojej posiadłości na południu Francji Château de Confoux, długie lata zmagając się z chorobą nowotworową.

Antyk niedoskonały

Pierwsze skojarzenia ze sztuką Igora Mitoraja nasuwają się samoistnie: antyk i starożytność. W kulturze Grecji, czerpiąc obficie z mitologii, artysta szuka bohaterów swoich rzeźb, przedstawiając ich piękne, dostojne ciała.

Wpływy antyku w sztuce Igora Mitoraja przejawiają się w klasycznym modelu piękna, któremu artysta hołduje, idealnych proporcjach i kształtach rzeźb, a także w antropomorficznej urodzie oraz wszechobecnych nawiązaniach do mitologii. Igor Mitoraj otwarcie czerpie z antropocentrycznej sztuki figuralnej, której był najbardziej wierny: powstałej w okresie Peryklesa, między Maratonem a Salaminą i śmiercią Aleksandra Wielkiego, stanowiącą odmianę attycką z czasów między Fidiaszem i Praksytelesem.

Rzeźby Igora Mitoraja, oprócz klasycznej idei antycznego piękna, nawiązują również do platońskiej idei Piękna, Dobra i Prawdy, ucieleśniają cechy, tak bardzo pożądane przez starożytnych Greków, wręcz nimi emanując.

Odbiorca twórczości „Michała Anioła ze Wschodu” szybko jednak zauważa, że mitologicznym postaciom, które artysta ożywił w swojej sztuce, Erosom, Ikarom, Centaurom, Gorgonom Perseuszom, Tyndareosom, i bohaterom, których sam powołał do istnienia, jak Ikaria, Dea Roma czy łowcy Gorgon, tworząc tym samym własne mitologiczne imaginarium, osobny świat, do którego zaprasza, czegoś brakuje.

Ikar bez skrzydeł, Ikaria pozbawiona głowy, Perseusz, zredukowany do torsu. Greccy herosi, bogowie i bohaterowie pozbawieni rąk, nóg, okaleczeni, ułomni, słabi. Zdarza się, że artysta nie tylko coś bohaterom ujmuje, ale i dodaje. Nakłada bandaże na oczy i głowy, każe obcym rękom oplatać torsy lub kostki, zanurza miniatury innych prac w torsach, doczepia je do nóg. Rzeźby niepełne, a jednak kompletne.

Ów brak, a także i naddatek, są miejscami, w których antyk ustępuje miejsca zgoła innym wpływom.

W tym braku jest metoda

Brak, okaleczenia, harmonia i idealne piękno, złamane niedoskonałościami, przywodzące na myśl twórczość Tadeusza Kantora, wyrywają odbiorcę sztuki Mitoraja z pozornego błogostanu, w jaki zdążyły wprowadzić go widoczne wpływy antyku. W rozłupane torsy zaczyna wnikać otaczająca rzeźbę przestrzeń, tak ważna dla dzieł Mitoraja, wchodzących z nią w nieustanny dialog.

Wytrącenie z oczywistości, ale i tajemnica. Okaleczone rzeźby Igora Mitoraja stają się mistycznymi świadkami teraźniejszości, wiodącymi nieodgadnione życia. Zaskakują przesunięciem skali, zdumiewają bohaterstwem, prowadzącym zawsze do jego obalenia i klęski.

Piękno jest zatem niedoskonałością, wywołującą potężną falę uczuć oraz emocji. Fragmentaryczność rzeźb nie tylko podkreśla i uświadamia upływ czasu, lecz również chroni artystę przed banałem, przed kliszą. Jednoznaczni w swoim pięknie i ideale herosi, dzięki ułomnościom, stają się metaforą, przenośnią. Schodzą z piedestałów, by stać się podobnymi do nas.

Igor Mitoraj, wirtuoz patyny, mistrz wykorzystywania różnorodnych materiałów, tak samo dobrze czujący się w brązie, co w marmurze, był także, a może i przede wszystkim, wirtuozem mieszania wpływów i odwoływania się do rozmaitych prądów epoki.

Już sama geneza powstania rzeźb, na którą wskazywał artysta, upatrując jej w majakach sennych, wspomnieniach, podświadomości, jednym słowem twórczość oparta na anamnezis, stanowi jedną z najważniejszych cech i metodyk poetyki postmodernistycznej.

Uwaga jednak na pułapkę prostoty myślenia! Chociaż rzeźby Igora stanowią rodzaj postmodernistycznych instalacji, nie można jednoznacznie zaklasyfikować ich do wspomnianego nurtu. Brak bowiem w rzeźbach Mitoraja charakterystycznych dla postmodernizmu ironii, drwiny, farsy czy pastiszu. W ich miejscu odnajdziemy całą gamę cech sztuki współczesnej.

Ostateczna nierozstrzygalność sensu, zaplątanie wątków, polifoniczność sztuki, odwołującej się do samej siebie, fragmentaryczność, nieciągłość oraz rozproszenie, a także dyslokacja, czyli przemieszczenie elementów rzeźby w obrębie jednego dzieła, czy też w końcu synteza rzeźby jako formy, struktury i miejsca, a także jej zejście z cokołu do odbiorcy; wystarczy wymienić zaledwie kilka powyższych elementów sprawiających, że Igor Mitoraj jest twórcą na wskroś współczesnym.

A zatem elementy postmodernizmu, wachlarz cech sztuki współczesnej i… surrealizm. Jego wpływ możemy odnaleźć w wieloznacznych bandażach, którymi Igor Mitoraj chętnie opasywał swoje rzeźby. Twórczy gest artysty stanowi nic innego, jak zasłanianie, owijanie, opakowywanie, charakterystyczne dla surrealizmu, mającego swoje źródła, w przypadku Mitoraja, także w polskiej fantazji i poczuciu nonsensu. W „opakowywaniu” rzeźb widać wyraźnie wpływ polskiej awangardy, z jej realizmem magicznym, surrealistycznym humorem czy teatralnością.

Kim inspirował się polski rzeźbiarz? Wpływ Tadeusza Kantora, a także Salvadora Dalí, Man Ray'a, Maurice'a Henrego czy Christo są, w przypadku Igora Mitoraja, nie do przecenienia. Wśród innych inspiracji Mitoraja, wskazać można na twórczość takich artystów, jak Constantin Brâncuși, Alberto Giacometti, Kazimierz Malewicz, Pablo Picasso, Donald Judd, Carl Andre, Anthony Caro, Richard Serra.

Współczesność w sztuce Mitoraja przejawia się również w postaci dekonstrukcji, zrównania formy z treścią, introspektywności, samookreślenia. Kwadraty, pojawiające się w rzeźbach artysty, także stanowią symbol sztuki współczesnej, przekształcenie ciała w abstrakcję jest z kolei odwołaniem do kubizmu. Widać w twórczości artysty nawiązania do Henry'ego Moore'a i jego „rzeźby powietrznej”, odnaleźć można odwołania do Henri Matisse'a; zdaje się, że Igor Mitoraj podzielał chęć artysty, by odbiorca patrzył na dzieło, jednocześnie widząc coś poza nim, aby wywołało ono falę skojarzeń.

Można zatem powiedzieć, że sztuka Igora Mitoraja mieści się w najmocniejszym dogmacie sztuki współczesnej. Absolutyzuje formę, jednocześnie trwając, można by rzec, wręcz obsesyjnie, przy idei piękna. Budzi zdziwienie, rodząc pytania, na które każdy odbiorca odpowiedzieć musi sobie sam.

Jednocześnie warto zauważyć, że artysta zdołał oprzeć się innym dominującym trendom w sztuce, takim jak konceptualizm, minimalizm, abstrakcja, sztuka figuratywna, pozostając wiernym sobie i wewnętrznej, spójnej, twórczej logice.

Chrześcijaństwo, religie wschodu i… Meksyk

Igora Mitoraja nazwać by można artystą paradoksu, w mistrzowski sposób łączącym w swojej twórczości wątki tak odlegle od siebie, jak antyk i współczesność. Potrafił on także do swoich dzieł przemycić cechy typowe dla sztuki azteckiej, pierwiastki, nawiązujące do chrześcijaństwa, a nawet elementy orientu.

Podróż do Meksyku, którą artysta odbył w latach 70-tych, zaowocowała przede wszystkim olbrzymią skalą, w której artysta tworzył swoje rzeźby. Uważny odbiorca dostrzeże w niektórych pracach Mitoraja azteckie rysy twarzy i typowy dla ludów Meksyku wykrój oczu. Trudno nie zauważyć wyporności dzieł mistrza.

Co prawda artysta nigdy nie odbył podróży do Indii, jednak zafascynowany Orientem powtarzał, że rzeźba hinduska najbardziej zbliżyła się do idei boskości. Charakterystyczne dla twórczości Mitoraja głowy pozbawione bandaży nazwać możemy buddyjskimi. Stanowią alternatywę dla okaleczonych, zabandażowanych głów o klasycznej formie. Każą wznieść się poza doczesność, wykroczyć poza naturę ludzką, pozwalają osiągnąć wewnętrzny spokój, odtwarzając drogę Buddy ku iluminacji.

Pierwiastki chrześcijańskie z kolei zauważymy w takich dziełach, jak Pamięć, Zwiastowanie, czy Wrota Anielskie. Odwołują się do możliwego przesłania rzeźb artysty: piękno jest odbiciem Boga, a także nadzieją na zbawienie. Cierpienie, tak silnie wpisane w chrześcijaństwo, objawia się u Mitoraja pod postacią spękanej powierzchni skóry, okaleczeń, braków, głębokich, geometrycznych ran, co z kolei przywodzi na myśl renesansowe techniki Matthiasa Grünewalda, zastosowane w dziele Ukrzyżowanie.

Nie tylko rzeźbą artysta żyje

Najlepszym podsumowaniem dorobku twórczego Igora Mitoraja, jednego z największych polskich artystów w historii sztuki, będzie uzupełnienie powyższego szkicu o kilka słów na temat pozostałych dziedzin, którymi się zajmował.

Igor Mitoraj był bowiem nie tylko wybitnym rzeźbiarzem, ale i malarzem. Tworzył grafiki oraz obrazy, które nazywał „ikonami”, stosując starożytną technikę malarstwa enkaustycznego, znaną min., z fresków w Pompejach czy bizantyjskich ikon, polegającą na nakładaniu farb w spoiwie z wosku pszczelego (lub żywicy naturalnej), z dodatkiem pigmentu i terpentyny. W grafikach artysty z kolei szczególnie mocno zrysował się wpływ Tadeusza Kantora.

Kolejną ważną dziedziną sztuki dla Igora Mitoraja była scenografia operowa, wykonywana często z żywicy syntetycznej, oryginalna i znacznie odbiegająca od ogólnie przyjętych konwencji.

Nie można również zapomnieć o tym, że Igor Mitoraj zaczynał od… tworzenia biżuterii z metalów szlachetnych i kamieni. Widać w niej tak charakterystyczne dla twórczości artysty motywy, jak kształty ludzkiego ciała czy bandaże.

Igor Mitoraj; piewca antyku, przedstawiciel współczesności, lecz również… „człowiek renesansu”, hołdujący w każdej z dziedzin sztuki jednej, nadrzędnej wartości.

Pięknu.

*Igorowi Mitorajowi na chrzcie nadano imię Jerzy, które zmienił w 1968 roku na imię Igor, w związku z emigracją do Francji. Również wówczas został przysposobiony przez francuską pisarkę Jane Gaillot (Coriola) i przyjął jej nazwisko (tylko formalnie). Coriola była ciotką jego przyjaciela.

Kalendarium najważniejszych wystaw

1967 Kraków, Galeria Krzysztofory
1976 Paryż, Galerie La Hune
1977 Berlin, Galerie Maison
          Paryż, Galerie Artcurial
1978 Lugano, Galleria Gübelin
          Zurych, Galerie Dovat
1979 Haga, Galerie Studio 40
          Marsylia, Galerie Bornan
1980 Amsterdam, Galerie Mathilde
          Genewa, Galerie G. Bach
           Hamburg, Galerie Levy
1981 Kolonia, Kunstmesse
1982 Monte Carlo, La Roccabella
1983 Fryburg, Galerie Artcurial
          Saint-Tropez, Galerie Cupillard
1984 Hamburg, Galerie Levy, Igor Mitoraj. Skulpturen, zeichnungen
          Rzym, Galleria Toninelli
1985 Metz, Maison de la Culture
           Mediolan, Compagnia del Disegno
           Rzym, Museo Nazionale di Castel Sant’Angelo
           Palermo, Galleria La Tavolozza
           Portofino, Galleria Civica
1986 Genewa, Galerie Pierre Huber
          Paryż, Galerie La Hune, Igor Mitoraj – Sculptures 1976–1986
1987 Bazylea, Galerie Valente
          Florencja, Palazzo Strozzi
          Mediolan, Igor Mitoraj – Sculture 1987
          Rzym, Galleria Due Ci
1988 Madryt, Galeria Levy
1989 Barcelona, Galeria Sala Gaspar
          Nowy Jork, New York Academy of Art, Igor Mitoraj – Sculptures 
1990 Dallas, The Gerald Peters Gallery, Igor Mitoraj – Sculptures and Drawnings
1991 Mediolan, Castello Sforzesco
          Nowy Jork, The M&I. Rayburn Foundation
          Paryż, Galerie Jean-Gabriel Mitterrand, Têtes de Igor Mitoraj
1992 Londyn, Berkeley Square Fine Art Gallery 
1993 Kraków, Uniwersytet Jagielloński
          Warszawa, Galeria Kordegarda
1994 Barcelona, Galeria Joan Gaspar
          Madryt, Galeria Levy
1995 Forte dei Marmi, Galleria Contini
          Macerata, Igor Mitoraj – Immagini della città
          Nowy Jork, Marisa del Re Gallery, Igor Mitoraj – Bitter
          Tear of Aphrodite
1997 Mediolan, Biblioteca di via Senato, Mitoraj. Il giardino  delle muse
          Pietrasanta, Kościół Świętego Augustyna i piazza Duomo
          Rzym, Instytut Polski
1998 Frankfurt, Die Galerie, Opernplatz
1999 Ateny, Zoumboulakis Galleries, Glancing at the Century
          Florencja, Giardino di Boboli i Palazzo Pitti, Igor Mitoraj. Dei ed eroi
2000 San Marino, Repubblica di San Marino, Centro storico, Mitoraj: nostalgia del mito
           Toronto, Miriam Schiell Gallery, Recent Bronzes
            Wenecja, Galleria Contini, Mitoraj miti incrociati
2001 Lozanna, Musée Olympique, Igor Mitoraj, nouvelle mythologie
2002 Darmstadt, Mathildenhöhe, Mitoraj. Skulpturen
          Massa Marittima, Museo Archeologico Torre del Lago, Puccini, scenografia i kostiumy,  
          do Manon Lescaut
2003 Poznań, Muzeum Narodowe, Stary Rynek
           Kraków, Międzynarodowe Centrum Kultury i Rynek Główny
2004 Warszawa, Zamek Królewski, Muzeum Narodowe, Galeria  Prezydencka, Galeria           
           Kordegarda
           Paryż, JGM Galerie, Sculptures: Cité perdue, Jardin des Tuileries, Sculptures monumentales
           Rzym, Mercati di Traiano, Mitoraj ai Mercati di Traiano
2005 Wenecja, Musei Civici Veneziani, Ca’Pesaro, Igor Mitoraj. Sculture
2006 Torre del Lago, Festiwal Pucciniego, scenografia i kostiumy do Toski
2007 Palermo, Loggiato San Bartolomeo, Igor Mitoraj.  Angeli, miti ed eroi
           Madryt, Arte en la calle, Igor Mitoraj. El mito perdido
2008 Wenecja, Galleria Contini, BiancoNero
2009 Warszawa, Fabryka Trzciny, Lux in Tenebris
2010 Paryż, Mitoraj. Un sculpteur à la Défense
          Aix-en-Provence, Mitoraj Monumental
          Florencja, Giardino di Boboli, scenografia i kostiumy do Aidy Giuseppe Verdiego
2011 Agrigento, Valle dei Templi
2012 Frankfurt, Uniwersytet, Igor Mitoraj. Skulpturen
2013 Werona, Museo di Castelvecchio, Mitoraj. Sculture
2014 Piza, Piazza del Duomo, Mitoraj. Angeli
2015 Pietrasanta, Piazza Duomo i Kompleks Klasztorny Świętego  Augustyna, Mitoraj. Mito e Musica
          Wenecja, Galleria Contini, Omaggio a Mitora

Najważniejsze daty z życia Igora Mitoraja

26 marca 1944 Narodziny Igora Mitoraja w Oederan w Niemczech

1947 Przyjazd z matką do Grojca

1952–1959 Nauka w Szkole Podstawowej w Grojcu

1959–1964 Nauka w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Bielsku-Białej, specjalizacja: tkactwo artystyczne

1963 Śmierć ojczyma, Czesława Mitoraja

1964–1965 Praca w Miejskim Handlu Detalicznym w Katowicach

21 października 1965–1966 Praca w Domu Kultury Zakładów Chemicznych w Oświęcimiu na stanowisku plastyk zakładowy (prawdopodobnie chodzi o stanowisko plastyka zakładowego w pracowni plastycznej Zakładów Chemicznych „Oświęcim”)

1966–1968 Studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych 

1968 Wyjazd do Francji i pobyt w Paryżu, skąd Igor odbywał podróże po całej Europie (zwłaszcza do Włoch), do Stanów Zjednoczonych i do Meksyku

1985 Osiedlenie się w Pietrasanta (Włochy) na stałe i kupno domu

6 października 2014 Śmierć na zamku na południu Francji w wyniku długoletniej ciężkiej choroby nowotworowej