Dorobek Igora Mitoraja, polskiego rzeźbiarza znanego i cenionego na świecie, w Polsce nieco marginalizowanego oraz przemilczanego, zwykło się umiejscawiać na osi wyznaczanej przez antyk i współczesność.

Tymczasem, chociaż odniesienia te niepozbawione są solidnych uzasadnień, twórczość artysty ulegała wpływom także innych prądów kulturowych, kierunków w sztuce czy trendów w kulturze. Niepozbawiona odniesień do chrześcijaństwa, zawiera w sobie również wątki hinduistyczne, nawiązujące do buddyzmu czy azteckich wierzeń. Nieobce są jej dadaizm, surrealizm czy postmodernizm. Idealnie wpisuje się również w ramy sztuki współczesnej.

W przypadku Igora Mitoraja możemy jednak mówić nie tylko o bogactwie wpływów, lecz również o różnorodności dziedzin sztuki, którymi się zajmował. Kojarzony przede wszystkim z rzeźbą, był Mitoraj również doskonałym rysownikiem, grafikiem, wybitnym twórcą scenografii i kostiumów do oper, a także zręcznym autorem biżuterii.

Niniejszy esej przybliży przede wszystkim twórczość rzeźbiarską artysty, nie pomijając jednak pozostałych dziedzin uprawianej przez Igora Mitoraja sztuki.

Z Grojca do Włoch

Igor Mitoraj* przychodzi na świat 26 marca 1944 r. w niemieckim mieście Oederan, położonym w Saksonii, kilkanaście kilometrów na zachód od Freiberga. Jest synem robotnicy przymusowej Zofii Mąkiny i oficera Legii Cudzoziemskiej, Francuza przebywającego w położonym na tamtejszych terenach obozie jenieckim, George’a (nazwisko nieznane).

W lutym 1945 r. matka z synem trafiają do Drezna, skąd uciekają w czasie bombardowania. George wraca do rodzinnego Paryża. Z Drezna Igor i Zofia udają się do Grojca, położnego niedaleko Oświęcimia. Zofia Mąkina wychodzi za mąż za Czesława Mitoraja, który przysposabia małego Jerzego.

W 1959 r. Igor Mitoraj rozpoczyna naukę w Liceum Technik Plastycznych w Bielsku-Białej, aby następnie, w latach 1966-1968, studiować w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Studiów Igor jednak nie kończy: w roku 1968 decyduje się na emigrację do Francji, skąd podróżuje po świecie. W 1985 r. kupuje dom w toskańskim mieście Pietrasanta, gdzie osiedla się na stałe.

Sztuka Igora Mitoraja, nazywanego „Michałem Aniołem ze Wschodu” zyskuję ogromną popularność jeszcze za życia twórcy. Artysta wystawia na całym świecie, min. w Niemczech, Szwajcarii, Monte Carlo, Francji, we Włoszech, Hiszpanii, Stanach Zjednoczonych, Anglii, Polsce, Grecji. Zostaje honorowym obywatelem miasta Pietrasanta, otrzymuje tytuł doctora honoris causa krakowskiej ASP (2003) oraz najwyższe polskie państwowe odznaczenia: Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005) i Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2012).

Igor Mitoraj umiera 6 października 2014 r. w swojej posiadłości na południu Francji Château de Confoux, po wielu latach zmagań się z chorobą nowotworową. Zostaje pochowany na lokalnym cmentarzu w Pietrasanta.

Antyk niedoskonały

Pierwsze skojarzenia ze sztuką Igora Mitoraja nasuwają się samoistnie - antyk i starożytność. W kulturze Grecji, czerpiąc obficie z mitologii, artysta szuka bohaterów swoich rzeźb, przedstawiając ich piękne, dostojne ciała.

Wpływy antyku w sztuce Igora Mitoraja przejawiają się w klasycznym modelu piękna, któremu artysta hołduje, idealnych proporcjach i kształtach rzeźb, a także w antropomorficznej urodzie oraz wszechobecnych nawiązaniach do mitologii. Igor Mitoraj otwarcie czerpie z antropocentrycznej sztuki figuralnej, której był najbardziej wierny (powstałej w okresie Peryklesa, między Maratonem a Salaminą i śmiercią Aleksandra Wielkiego), stanowiącą odmianę attycką z czasów między Fidiaszem i Praksytelesem.

Rzeźby Igora Mitoraja, oprócz klasycznej idei antycznego piękna, nawiązują również do platońskiej idei Piękna, Dobra i Prawdy, ucieleśniają cechy tak bardzo pożądane przez starożytnych Greków, wręcz nimi emanując.

Odbiorca twórczości „Michała Anioła ze Wschodu” szybko jednak zauważa, że mitologicznym postaciom, które artysta ożywił w swojej sztuce - Erosom, Ikarom, Centaurom, Gorgonom, Perseuszom, Tyndareosom - i bohaterom, których sam powołał do istnienia, jak Ikaria, Dea Roma czy łowcy Gorgon, tworząc tym samym własne mitologiczne imaginarium, osobny świat, do którego zaprasza, czegoś brakuje.

Ikar bez skrzydeł, Ikaria pozbawiona głowy, Perseusz, zredukowany do torsu. Greccy herosi, bogowie i bohaterowie pozbawieni rąk, nóg, okaleczeni, ułomni, słabi. Zdarza się, że artysta nie tylko coś bohaterom ujmuje, ale i dodaje. Nakłada bandaże na oczy i głowy, każe obcym rękom oplatać torsy lub kostki, zanurza miniatury innych prac w torsach, doczepia je do nóg. Rzeźby niepełne, a jednak kompletne.

Ów brak, a także i naddatek, są miejscami, w których antyk ustępuje miejsca zgoła innym wpływom.

W tym braku jest metoda

Brak, okaleczenia, harmonia i idealne piękno złamane niedoskonałościami, przywodzące na myśl twórczość Tadeusza Kantora, wyrywają odbiorcę sztuki Mitoraja z pozornego błogostanu, w jaki zdążyły wprowadzić go widoczne wpływy antyku. W rozłupane torsy zaczyna wnikać otaczająca rzeźbę przestrzeń, tak ważna dla dzieł Mitoraja, wchodzących z nią w nieustanny dialog.

Wytrącenie z oczywistości, ale i tajemnica. Okaleczone rzeźby Igora Mitoraja stają się mistycznymi świadkami teraźniejszości, wiodącymi nieodgadnione życia. Zaskakują przesunięciem skali, zdumiewają bohaterstwem, prowadzącym zawsze do jego obalenia i klęski.

Piękno jest zatem niedoskonałością, wywołującą potężną falę uczuć oraz emocji. Fragmentaryczność rzeźb nie tylko podkreśla i uświadamia upływ czasu, lecz również chroni artystę przed banałem, przed kliszą. Jednoznaczni w swoim pięknie i ideale herosi, dzięki ułomnościom, stają się metaforą, przenośnią. Schodzą z piedestałów, by stać się podobnymi do nas.

Igor Mitoraj, wirtuoz patyny, mistrz wykorzystywania różnorodnych materiałów, tak samo dobrze czujący się w brązie, co w marmurze, był także, a może przede wszystkim, wirtuozem mieszania wpływów i odwoływania się do rozmaitych prądów epoki.

Już sama geneza powstania rzeźb, na którą wskazywał artysta, upatrując jej w majakach sennych, wspomnieniach, podświadomości, jednym słowem na twórczość opartą na anamnezis, stanowi jedną z najważniejszych cech i metodyk poetyki postmodernistycznej.

Uwaga jednak na pułapkę prostoty myślenia! Chociaż rzeźby Mitoraja stanowią rodzaj postmodernistycznych instalacji, nie można jednoznacznie zaklasyfikować ich do wspomnianego nurtu. Brak bowiem w rzeźbach Mitoraja charakterystycznych dla postmodernizmu ironii, drwiny, farsy czy pastiszu. W ich miejscu odnajdziemy całą gamę cech sztuki współczesnej.

Ostateczna nierozstrzygalność sensu, zaplątanie wątków, polifoniczność sztuki, odwołującej się do samej siebie, fragmentaryczność, nieciągłość oraz rozproszenie, a także dyslokacja, czyli przemieszczenie elementów rzeźby w obrębie jednego dzieła, czy też w końcu synteza rzeźby jako formy, struktury i miejsca, a także jej zejście z cokołu do odbiorcy; wystarczy wymienić zaledwie kilka powyższych elementów sprawiających, że Igor Mitoraj jest twórcą na wskroś współczesnym.

A zatem elementy postmodernizmu, wachlarz cech sztuki współczesnej i… surrealizm. Jego wpływ możemy odnaleźć w wieloznacznych bandażach, którymi Igor Mitoraj chętnie opasywał swoje rzeźby. Twórczy gest artysty stanowi nic innego, jak zasłanianie, owijanie, opakowywanie, charakterystyczne dla surrealizmu, mającego swoje źródła, w przypadku Mitoraja, także w polskiej fantazji i poczuciu nonsensu. W „opakowywaniu” rzeźb widać wyraźnie wpływ polskiej awangardy, z jej realizmem magicznym, surrealistycznym humorem czy teatralnością.

Kim inspirował się polski rzeźbiarz? Wpływy Tadeusza Kantora, a także Salvadora Dalí, Man Ray'a, Maurice'a Henriego czy Christo są, w przypadku Igora Mitoraja, nie do przecenienia. Wśród innych inspiracji Mitoraja wskazać można twórczość takich artystów, jak Constantin Brâncuși, Alberto Giacometti, Kazimierz Malewicz, Pablo Picasso, Donald Judd, Carl Andre, Anthony Caro, Richard Serra.

Współczesność w sztuce Mitoraja przejawia się również w postaci dekonstrukcji, zrównania formy z treścią, introspektywności, samookreślenia. Kwadraty pojawiające się w rzeźbach artysty także stanowią symbol sztuki współczesnej, przekształcenie ciała w abstrakcję jest z kolei odwołaniem do kubizmu. Widać w twórczości artysty nawiązania do Henry'ego Moore'a i jego „rzeźby powietrznej”, odnaleźć można odwołania do Henriego Matisse'a; zdaje się, że Igor Mitoraj podzielał chęć artysty, by odbiorca patrzył na dzieło, jednocześnie widząc coś poza nim, aby wywołało ono falę skojarzeń.

Można zatem powiedzieć, że sztuka Igora Mitoraja mieści się w najmocniejszym dogmacie sztuki współczesnej. Absolutyzuje formę, jednocześnie trwając, można by rzec, że wręcz obsesyjnie, przy idei piękna. Budzi zdziwienie, rodząc pytania, na które każdy odbiorca odpowiedzieć musi sobie sam.

Jednocześnie warto zauważyć, że artysta zdołał oprzeć się innym dominującym trendom w sztuce, takim jak konceptualizm, minimalizm, abstrakcja, sztuka figuratywna, pozostając wiernym sobie i wewnętrznej, spójnej twórczej logice.

Chrześcijaństwo, religie wschodu i… Meksyk

Igora Mitoraja nazwać by można artystą paradoksu, w mistrzowski sposób łączącym w swojej twórczości wątki tak odległe od siebie jak antyk i współczesność. Potrafił on także do swoich dzieł przemycić cechy typowe dla sztuki azteckiej, pierwiastki nawiązujące do chrześcijaństwa, a nawet elementy Orientu.

Podróż do Meksyku, którą artysta odbył w latach 70., zaowocowała przede wszystkim olbrzymią skalą, w której artysta tworzył swoje rzeźby. Uważny odbiorca dostrzeże w niektórych pracach Mitoraja azteckie rysy twarzy i typowy dla ludów Meksyku wykrój oczu. Trudno nie zauważyć wyporności dzieł mistrza.

Co prawda artysta nigdy nie odbył podróży do Indii, jednak zafascynowany Orientem powtarzał, że rzeźba hinduska najbardziej zbliżyła się do idei boskości. Charakterystyczne dla twórczości Mitoraja głowy pozbawione bandaży nazwać możemy buddyjskimi. Stanowią alternatywę dla okaleczonych, zabandażowanych głów o klasycznej formie. Każą wznieść się ponad doczesność, wykroczyć poza naturę ludzką, pozwalają osiągnąć wewnętrzny spokój, odtwarzając drogę Buddy ku iluminacji.

Pierwiastki chrześcijańskie z kolei zauważymy w takich dziełach, jak Pamięć, Zwiastowanie czy Wrota Anielskie. Odwołują się do możliwego przesłania rzeźb artysty: piękno jest odbiciem Boga, a także nadzieją na zbawienie. Cierpienie, tak silnie wpisane w chrześcijaństwo, objawia się u Mitoraja pod postacią spękanej powierzchni skóry, okaleczeń, braków, głębokich, geometrycznych ran, co z kolei przywodzi na myśl renesansowe techniki Matthiasa Grünewalda zastosowane w dziele Ukrzyżowanie.

Nie tylko rzeźbą artysta żyje

Najlepszym podsumowaniem dorobku twórczego Igora Mitoraja, jednego z największych polskich artystów w historii sztuki, będzie uzupełnienie powyższego szkicu o kilka słów na temat pozostałych dziedzin, którymi się zajmował.

Igor Mitoraj był bowiem nie tylko wybitnym rzeźbiarzem, ale i malarzem. Tworzył grafiki oraz obrazy, które nazywał „ikonami”, stosując starożytną technikę malarstwa enkaustycznego, znaną min. z fresków w Pompejach czy bizantyjskich ikon, polegającą na nakładaniu farb w spoiwie z wosku pszczelego (lub żywicy naturalnej), z dodatkiem pigmentu i terpentyny. W grafikach artysty z kolei szczególnie mocno zarysował się wpływ Tadeusza Kantora.

Kolejną ważną dziedziną sztuki była dla Igora Mitoraja scenografia operowa, wykonywana często z żywicy syntetycznej, oryginalna i znacznie odbiegająca od ogólnie przyjętych konwencji.

Nie można również zapomnieć o tym, że Igor Mitoraj zaczynał od… tworzenia biżuterii z metalów szlachetnych i kamieni. Widać w niej tak charakterystyczne dla twórczości artysty motywy, jak kształty ludzkiego ciała czy bandaże.

Igor Mitoraj - piewca antyku, przedstawiciel współczesności, lecz również… „człowiek renesansu”, hołdujący w każdej z dziedzin sztuki jednej, nadrzędnej wartości.

Pięknu.

*Igorowi Mitorajowi na chrzcie nadano imię Jerzy, zmienił je w 1968 r. na Igor, w związku z emigracją do Francji. Również wówczas został przysposobiony przez francuską pisarkę Jane Gaillot (Coriola) i przyjął jej nazwisko (tylko formalnie). Coriola była ciotką jego przyjaciela.

Kalendarium najważniejszych wystaw

1967 - Kraków, Galeria Krzysztofory
1976 - Paryż, Galerie La Hune
1977 - Berlin, Galerie Maison
          Paryż, Galerie Artcurial
1978 - Lugano, Galleria Gübelin
          Zurych, Galerie Dovat
1979 - Haga, Galerie Studio 40
          Marsylia, Galerie Bornan
1980 - Amsterdam, Galerie Mathilde
          Genewa, Galerie G. Bach
           Hamburg, Galerie Levy
1981 - Kolonia, Kunstmesse
1982 - Monte Carlo, La Roccabella
1983 - Fryburg, Galerie Artcurial
          Saint-Tropez, Galerie Cupillard
1984 - Hamburg, Galerie Levy, Igor Mitoraj. Skulpturen, zeichnungen
          Rzym, Galleria Toninelli
1985 - Metz, Maison de la Culture
           Mediolan, Compagnia del Disegno
           Rzym, Museo Nazionale di Castel Sant’Angelo
           Palermo, Galleria La Tavolozza
           Portofino, Galleria Civica
1986 - Genewa, Galerie Pierre Huber
          Paryż, Galerie La Hune, Igor Mitoraj – Sculptures 1976–1986
1987 - Bazylea, Galerie Valente
          Florencja, Palazzo Strozzi
          Mediolan, Igor Mitoraj – Sculpture 1987
          Rzym, Galleria Due Ci
1988 - Madryt, Galeria Levy
1989 - Barcelona, Galeria Sala Gaspar
          Nowy Jork, New York Academy of Art, Igor Mitoraj – Sculptures 
1990 - Dallas, The Gerald Peters Gallery, Igor Mitoraj – Sculptures and Drawnings
1991 - Mediolan, Castello Sforzesco
          Nowy Jork, The M&I. Rayburn Foundation
          Paryż, Galerie Jean-Gabriel Mitterrand, Têtes de Igor Mitoraj
1992 - Londyn, Berkeley Square Fine Art Gallery 
1993 - Kraków, Uniwersytet Jagielloński
          Warszawa, Galeria Kordegarda
1994 - Barcelona, Galeria Joan Gaspar
          Madryt, Galeria Levy
1995 - Forte dei Marmi, Galleria Contini
          Macerata, Igor Mitoraj – Immagini della città
          Nowy Jork, Marisa del Re Gallery, Igor Mitoraj – Bitter
          Tear of Aphrodite
1997 - Mediolan, Biblioteca di via Senato, Mitoraj. Il giardino  delle muse
          Pietrasanta, Kościół Świętego Augustyna i piazza Duomo
          Rzym, Instytut Polski
1998 - Frankfurt, Die Galerie, Opernplatz
1999 - Ateny, Zoumboulakis Galleries, Glancing at the Century
          Florencja, Giardino di Boboli i Palazzo Pitti, Igor Mitoraj. Dei ed eroi
2000 - San Marino, Repubblica di San Marino, Centro storico, Mitoraj: nostalgia del mito
           Toronto, Miriam Schiell Gallery, Recent Bronzes
            Wenecja, Galleria Contini, Mitoraj miti incrociati
2001 - Lozanna, Musée Olympique, Igor Mitoraj, nouvelle mythologie
2002 - Darmstadt, Mathildenhöhe, Mitoraj. Skulpturen
          Massa Marittima, Museo Archeologico Torre del Lago, Puccini, scenografia i kostiumy,  
          do Manon Lescaut
2003 - Poznań, Muzeum Narodowe, Stary Rynek
           Kraków, Międzynarodowe Centrum Kultury i Rynek Główny
2004 - Warszawa, Zamek Królewski, Muzeum Narodowe, Galeria  Prezydencka, Galeria           
           Kordegarda
           Paryż, JGM Galerie, Sculptures: Cité perdue, Jardin des Tuileries, Sculptures monumentales
           Rzym, Mercati di Traiano, Mitoraj ai Mercati di Traiano
2005 - Wenecja, Musei Civici Veneziani, Ca’Pesaro, Igor Mitoraj. Sculture
2006 - Torre del Lago, Festiwal Pucciniego, scenografia i kostiumy do Toski
2007 - Palermo, Loggiato San Bartolomeo, Igor Mitoraj.  Angeli, miti ed eroi
           Madryt, Arte en la calle, Igor Mitoraj. El mito perdido
2008 - Wenecja, Galleria Contini, BiancoNero
2009 - Warszawa, Fabryka Trzciny, Lux in Tenebris
2010 - Paryż, Mitoraj. Un sculpteur à la Défense
          Aix-en-Provence, Mitoraj Monumental
          Florencja, Giardino di Boboli, scenografia i kostiumy do Aidy Giuseppe Verdiego
2011 - Agrigento, Valle dei Templi
2012 - Frankfurt, Uniwersytet, Igor Mitoraj. Skulpturen
2013 - Werona, Museo di Castelvecchio, Mitoraj. Sculture
2014 - Piza, Piazza del Duomo, Mitoraj. Angeli
2015 - Pietrasanta, Piazza Duomo i Kompleks Klasztorny Świętego  Augustyna, Mitoraj. Mito e Musica
          Wenecja, Galleria Contini, Omaggio a Mitoraj

Najważniejsze daty z życia Igora Mitoraja

26 marca 1944 - narodziny Igora Mitoraja w Oederan w Niemczech

1947 - przyjazd z matką do Grojca

1952-1959 - nauka w Szkole Podstawowej w Grojcu

1959-1964 - nauka w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Bielsku-Białej, specjalizacja: tkactwo artystyczne

1963 - śmierć ojczyma, Czesława Mitoraja

1964-1965 - praca w Miejskim Handlu Detalicznym w Katowicach

21 października 1965-1966 - praca w Domu Kultury Zakładów Chemicznych w Oświęcimiu na stanowisku plastyk zakładowy (prawdopodobnie chodzi o stanowisko plastyka zakładowego w pracowni plastycznej Zakładów Chemicznych „Oświęcim”)

1966-1968 - studia w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych 

1968 - wyjazd do Francji i pobyt w Paryżu, skąd Igor odbywał podróże po całej Europie (zwłaszcza do Włoch), do Stanów Zjednoczonych i do Meksyku

1985 - osiedlenie się w Pietrasanta (Włochy) na stałe i kupno domu

6 października 2014 - śmierć na zamku na południu Francji w wyniku długoletniej ciężkiej choroby nowotworowej