Cmentarz Łyczakowski we Lwowie

Powstawanie cmentarzy pozamiejskich zbiegło się w czasie z upadkiem Rzeczypospolitej. Pierwsze przepisy prawne wydawane były w czasie zaborów: pruski dekret cesarza Fryderyka II z 1773 r., ukaz cara Aleksandra I z 13 marca 1817 r. oraz dekret nadworny cesarza Józefa II z 23 sierpnia 1784 r. Prawodawcy wymagali, aby zakładać nekropolie z dala od ludzkich osiedli, na terenach suchych i nienarażonych na powodzie. Ograniczono do minimum możliwość pochówku w świątyniach. To, że cmentarze zaczęto tworzyć poza miastami nie wynikało jednak tylko z aspektów sanitarnych. Na cmentarzach przykościelnych brakowało miejsca na trwałe upamiętnianie miejsc pochówku, a co za tym idzie pielęgnowanie pamięci o tych, którzy odeszli.

Jak zauważył Philippe Ariès, w książce „Rozważania o historii śmierci”:

„Kulty żałobne starożytności całkiem zanikły, pozostawiając jedynie nikły ślad w ludowych obyczajach. Świat chrześcijański pozostawiał zwłoki Kościołowi, gdzie trwały w zapomnieniu. Dopiero pod koniec XVIII w. dokonała się przemiana wrażliwości: dawna obojętność stała się nie do przyjęcia i stworzono nowy kult, tak popularny i powszechny w okresie romantyzmu, że uznano go za odwieczny”.

Nekropolie stały się świadectwem historii, życia społecznego, kulturalnego a nierzadko prawdziwą galerią sztuki rzeźbiarskiej, architektury, kowalstwa, odlewnictwa. Tak jest również w przypadku Cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie, który należy do najstarszych europejskich nekropolii o wyjątkowej randze artystycznej i znaczeniu historycznym.

Został założony w roku 1786. Położony jest we wschodniej części miasta, na wzgórzach, wśród specjalnie zaprojektowanego drzewostanu tworzącego szereg alei. Stał się miejscem pochówku wielu wybitnych ludzi kultury, nauki i polityki, wojskowych, uczestników powstań narodowych, duchownych a także lwowskich rodzin, nierzadko od wielu pokoleń związanych z tym miastem. Na cmentarzu znajduje się znaczna liczba zabytkowych nagrobków i kaplic o wysokiej wartości artystycznej. Groby wybitnych osób znajdują się przy alei głównej - Alei Zasłużonych, obiegającej eliptycznie cały cmentarz.

Najstarsze nagrobki pochodzą z XVIII w. Na niektórych zachowały się rzeźby Antona, Jana i Leopolda Schimserów, Hartmana Witwera, Pawła Eutelego, Tomasza Dykasa, Abla Periera, Leonarda Marconiego, Juliana Zachariewicza, Parysa Filippiego, Cypriana Godebskiego, Tadeusza Barącza, Bronisława Wiktora, Stanisława Romana Lewandowskiego, Juliana Markowskiego i in. Od wiosny 1919 r. w części cmentarza od strony Pohulanki tworzono dla poległych w latach 1918-1920 Cmentarz Obrońców Lwowa, zwany Cmentarzem Orląt Lwowskich.

Prace konserwatorskie

Od 25 listopada 1991 r. Cmentarz Łyczakowski ma status muzeum. Jego obszar to około 42 hektary podzielone na 86 kwater. Szacunkowe dane mówią, że spoczywa tutaj między 300 a 400 tysięcy osób, a zachowanych jest blisko dwa tysiące grobowców i 500 rzeźb.

Prowadzone obecnie prace konserwatorskie, mające na celu rewitalizację we Lwowie obiektów wspólnego dziedzictwa kulturowego Ukrainy i Polski, są systemowo podejmowane od 2008 r. na podstawie protokołów uzgodnień, podpisanych przez przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) Rzeczypospolitej Polskiej z reprezentantami władz miejskich Lwowa. Projekty, finansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, koordynowane są przez Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych MKiDN we współpracy z Zarządem Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej.

Beneficjentem funduszy z Programu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” i organizatorem prac konserwatorskich na cmentarzu Łyczakowskim w latach 2008-2012 było Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, a od 2013 r. jest nim Fundacja Dziedzictwa Kulturowego, która wspólnie z Towarzystwem Tradycji Akademickiej koordynuje również projekt inwentaryzacyjny. Jego końcowym efektem będzie kompletna baza grobów na Cmentarzu Łyczakowskim udostępniana online.

Do prac restauratorskich na Cmentarzu Łyczakowskim, realizowanych od 2008 r. wspólnie ze stroną ukraińską, powołano zespół ekspertów sprawujących nadzór konserwatorski, pod kierunkiem dr. Janusza Smazy z ASP w Warszawie i doc. Jurija Ostrowskiego ze Lwowa, którzy współpracują z dyrekcją „Muzeum - Cmentarza Łyczakowskiego”.

Opisy historyczne i artystyczne nagrobków, poprzedzone analizą źródeł, zwłaszcza ikonograficznych, opracowują historycy sztuki. Przy wyborze nagrobków do konserwacji brana jest pod uwagę historyczna rola danej osoby, wartość artystyczna nagrobka oraz technika, w jakiej został wykonany. Wybór odzwierciedla też wielokulturowość i wieloetniczność historycznego Lwowa.

Prace konserwatorskie na cmentarzu są wykonywane przez mieszane zespoły polsko-ukraińskie, z udziałem - ze strony polskiej - konserwatorów dzieł sztuki o specjalizacji konserwacja kamienia lub metalu, a ze strony ukraińskiej - artystów plastyków z wieloletnim stażem konserwatorskim.

W latach 2008-2012 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami koordynowało prace konserwatorskie nagrobków:

• abpa Samuela Cyryla Stefanowicza (1755-1858), metropolity obrządku ormiańskiego (aut. Juliusz Wojciech Bełtowski)
• Omelijana Ohonowskiego (1823-1894), ukraińskiego filologa i historyka literatury (aut. Henryk Perier)
• Pauliny (1803-1868) i Stanisława (1793-1860) Paparów, zasłużonych mieszczan lwowskich pochodzenia węgierskiego (aut. Antoni Kurzawa)
• Juliusza Makarewicza (1872-1955), profesora prawa karnego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (prace konserwatorskie sfinansowane zostały przez Senat RP oraz przez polskich radców prawnych)
• Artura Grottgera (1837-1867), malarza (aut. Parys Filippi i Wanda Monné)
• Karola Szajnochy (1818-1868), historyka i pisarza (aut. Parys Filippi i August Perier)
• Markijana Szaszkewycza (1811-1843), ukraińskiego poety i pisarza (aut. Henryk Perier)
• abpa Izaaka Mikołaja Isakowicza (1842-1901), metropolity obrządku ormiańskiego (aut. Juliusz Wojciech Bełtowski)
• Rodziny Wenzlów (po 1806 r.), mieszczan lwowskich pochodzenia niemieckiego (aut. Hartman Witwer)
• N.N. - jest to jeden z najstarszych nagrobków na Łyczakowie (aut. prawdopodobnie Hartmana Witwera)
• Marcelego Ciemirskiego (po 1885 r.), botanika, sekretarza konwentu SS. Benedyktynek (aut. Julian Markowski)
• Karola Mikulego (1819-1897), kompozytora i pianisty, ucznia i wydawcy Fryderyka Chopina, założyciela lwowskiego konserwatorium (aut. Anton Schimser)
• sióstr Herminy i Doroty Obłoczyńskich (aut. Paweł Eutele)
• Ołeksija Paliucha, działacza samorządu miejskiego we Lwowie
• Franciszka Smolki (1810-1899), polityka, działacza społecznego, prezydenta parlamentu Austro-Węgier (aut. Jan Nalborczyk)
• Hartmana Witwera († 1827), niemieckiego rzeźbiarza czynnego we Lwowie na przełomie XVIII i XIX w.
• Denysa Zubryćkiego (1777-1862), ukraińskiego historyka, etnografa i publicysty
• Iłariona Elijasewycza (1848-1910), długoletniego zastępcy naczelnika straży pożarnej we Lwowie, filantropa (aut. Grzegorz Kuźniewicz)
• rodziny Kuryłowiczów, znanego rodu lwowskich mieszczan (aut. Paweł Eutele)
• Izydora Polańskiego († 1861), nagrobek żeliwny
• Antona Schimsera (1790-1836), założyciela dynastii lwowskich rzeźbiarzy (aut. Paweł. Eutele)
• Eduarda von Wallischa (1848-1887), rotmistrza pułku dragonów cesarza Franciszka Józefa (aut. Julian Markowski)
• Gabrieli Zapolskiej (1857-1921), pisarki i publicystki (proj. Józef Gałęzowski)
• Mieczysława Potockiego (1810-1878), pierwszego konserwatora zabytków Galicji Wschodniej
• zespół trzech nagrobków w formie żeliwnych krzyży na cokołach, w tym Franza Weiglego
• Iłariona Swiencickiego (1876-1956), etnologa, założyciela Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie (aut. Ewhen Dzyndra)
• Antoniego Jabłonowskiego (1836-1874), ziemianina (aut. wiedeńska firma Hausera)
• rodziny Lanzów

W latach 2013-2016 Fundacja Dziedzictwa Kulturowego kierowała pracami konserwatorskimi nagrobków:

• Jarosława Kułaczkowskiego (1863-1909), ukraińskiego działacza społecznego, założyciela i dyrektora Towarzystwa „Dnister” i honorowego członka „Proswity” (medalion, aut. Piotr Tereszczuk)
• Leona Twareckiego (1858-1931), prawnika i działacza spółdzielczego (aut. medalionu Julia Smolkówna)
• Marii Anny z Kalinowskich Ponińskiej, (zm. 1797), wojewodziny poznańskiej (aut. Hartman Witwer)
• Józefa Junoszy Żukowskiego, porucznika grenadierów Pułku Piechoty Nugent
• rodziny Krówczyńskich (aut. Tadeusz Barącz)
• rodziny Hołoniewskich (prace interwencyjno-zachowawcze)
• krzyż z nagrobka rodziny Krasuckich (prace interwencyjno-zachowawcze)
• Seweryna Goszczyńskiego (1801-1876), powstańca listopadowego, pisarza i poety zaliczanego do „szkoły ukraińskiej” polskiego romantyzmu (aut. Julian Markowski)
• Augusta Bielowskiego (1806-1876), dyrektora Ossolineum, autora, fundatora i wydawcy „Monumenta Poloniae Historica”
• Anny z Malczyńskich Krypjakewycz (1826-1907)
• abpa Grzegorza Romaszkana (1809-1881), metropolity obrządku ormiańskiego
• rodziny Skrypciów (warsztat Ludwika Tyrowicza)
• Honoraty Borzęckiej (1775-1858), filantropki, współtwórczyni zakładu wychowawczego dla chłopców św. Antoniego z Padwy, fundatorki stypendiów i dobrodziejki lwowskiego kościoła jezuitów (warsztat Cypriana Godebskiego)
• rodziny Kobielskich (konserwacja metalowego lampionu z grobu)
• rodziny Rendlów (konserwacja metalowego wieńca z grobu)
• Józefa Sas Czułowskiego (1776-1863), bohatera szarży pod Somosierrą w Hiszpanii, uczestnika kampanii Napoleona I w Prusach i Rosji w oddziałach księcia Józefa Poniatowskiego
• Iwana Franki (1856-1916), ukraińskiego poety i działacza społecznego (aut. Serhij Lytwynenko)
• Franciszka Jaworskiego (1873-1914), historyka Lwowa, publicysty i kolekcjonera (aut. Witold Rawski)
• Stanisława Kępińskiego (1876-1908), profesora i rektora Politechniki Lwowskiej
• Franciszka Zaremby (1751-1863), powstańca kościuszkowskiego
• Antoniego Pióreckiego (1764-1870), powstańca kościuszkowskiego
• Aleksandra Vogla (1860-1926), dziennikarza, współtwórcy i redaktora „Gazety Narodowej” (realizacja prac we współpracy z Press Club Polska)
• Urszuli z Chrzanowskich Puzyniny (aut. Paweł Eutele)
• Antoniego Czuczawy, żeliwny, w formie kapliczki
• Karola Brzozowskiego (1801-1904), inżyniera, tłumacza, poety i powstańca styczniowego (aut. Aleksander Zagórski)
• Urszuli Głogowskiej (aut. Hartman Witwer)
• Emanuela Ilskiego (1809-1833), (aut. Jan Schimser)
• rodziny Kociubowych (aut. Grzegorz Kuźniewicz)
• rodziny Matijewyc
• rodziny Manugiewiczów (aut. Jan Schimser)
• rodziny Józefa Miączyńskiego (aut. Parys Filippi)
• Rozalii z Gross-Rypińskich Mieleniewskiej (1781-1819) (aut. Antoni Schimser)
• rodziny Ziętkiewiczów, słynnych lwowskich aptekarzy (aut. Jan Schimser)
• Artura Milikowskiego, ziemianina (metalowy, z cynowymi tablicami)
• Wojciecha Kętrzyńskiego (1838-1918), dyrektora Ossolineum (przywrócenie i konserwacja pierwotnej płyty)
• Konstantego Juliana Ordona (1810-1887), powstańca listopadowego (proj. Tadeusz Barącz, wykonanie Julian Markowski)

Odrębnym projektem były prace remontowe i konserwatorskie na „Górce Powstańczej”. Znajduje się tam ponad 230 grobów powstańców styczniowych, a także pomnik Szymona Wizunasa Szydłowskiego; w innych miejscach Cmentarza Łyczakowskiego pochowanych jest jeszcze około 400 powstańców, którzy przed prześladowaniami carskiej Rosji znaleźli schronienie w Galicji.

W roku 2013 kwatera została odrestaurowana przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w ramach dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wykonawcą prac były Polskie Pracownie Konserwacji Zabytków S.A.

Prace na cmentarzu Łyczakowskim, z powodzeniem realizowane od kilku lat, mają szansę na kontynuację i poszerzenie. Są przykładem bardzo dobrej współpracy polskich i ukraińskich instytucji publicznych oraz polskich organizacji pozarządowych. Celem współpracy jest ratowanie wspólnego dziedzictwa - spuścizny wielokulturowego i wielonarodowego Lwowa.

Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych MKiDN wspólnie z Fundacją Dziedzictwa Kulturowego planuje, aby oprócz prac obejmujących pełną konserwację nagrobków, zakres prac na Cmentarzu Łyczakowskim stale poszerzać o działania o charakterze interwencyjnym, ratunkowym i zabezpieczającym, a także o monitoring już przeprowadzonych konserwacji, ponieważ oprócz działania czasu i czynnika ludzkiego, wpływ na stan upamiętnień mają, m.in. zanieczyszczenia środowiska.

Katalog nagrobków

Kaplica Barczewskich
Władysław Halicki
1887 r.

Kaplica Barczewskich na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie należy do najokazalszych na tej nekropolii. Wzniesiona została w 1887 r., według projektu Władysława Halickiego, niedługo po śmierci fundatora - Probusa Barczewskiego.

W latach 2020-2021 przeszła prace konserwatorskie sfinansowane przez Instytut Polonika. Przeczytaj o tym w naszym artykule.

Nagrobek Marii Konopnickiej
Wołodymyr Skołozdra wg Luny Drexler

Maria Konopnicka, polska poetka i nowelistka, urodziła się 23 maja 1842 r. w Suwałkach. Jest uznawana za jedną z najwybitniejszych polskich pisarek. Słynęła z różnorodnej twórczości, takiej jak nowele, wiersze, czy poematy. Jej dzieła poruszały istotne kwestie społeczno-polityczne i promowały postawę patriotyczną. Była także autorką literatury dla dzieci. Do najbardziej znanych dzieł Marii Konopnickiej należą m.in. nowela „Mendel Gdański”, wiersz „Rota” i baśń literacka „O krasnoludkach i o sierotce Marysi”.

Poetka zmarła na zapalenie płuc 8 października 1910 r. w sanatorium „Kisielki” znajdującym się we Lwowie. Została pochowana 11 października 1910 r. na cmentarzu Łyczakowskim, również we Lwowie.  Na pogrzeb, zorganizowany przez Marię Dulębiankę, przybyło blisko 50 000 osób, w tym przedstawiciele Państwa. Stał się on swoistą manifestacją patriotyczną. Nagrobek Marii Konopnickiej znajduje się w panteonie zasłużonych rodaków, dokładnie w II rondzie, 5 alei. Oryginalne popiersie nagrobne wykonała Luna Drexlerówna. Zostało ono zniszczone podczas II wojny światowej, a następnie odtworzone w okresie powojennym przez ukraińskiego rzeźbiarza Wołodymyra Skołozdrę. Na cokole wyryty został fragment wiersza Konopnickiej „Na cmentarzu”.

Kaplica Krzeczunowiczów
Filip Roman Pokutyński

Kaplica Krzeczunowiczów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie jest miejscem pochówku m.in. Waleriana Krzeczunowicza oraz jego syna Kornela, znanego galicyjskiego polityka. Neoromańska kaplica, zaprojektowana przez Filipa Romana Pokutyńskiego, została objęta pracami zabezpieczającymi w 2020 r. Przeczytaj o tym w naszym artykule.

Kaplica Krzyżanowskich
Jan Tomasz Kudelski, Piotr Witalis Harasimowicz
1890-1891 r.

Neogotycka kaplica Krzyżanowskich na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie jest jedną z najpiękniejszych na terenie nekropolii. Zbudowana w latach 1890-1891 według projektu Jana Tomasza Kudelskiego, na zlecenie Stanisława Krzyżanowskiego. W okna kaplicy wstawiono witraże wykonane przez Tiroler Glasmalerai und Mosaik Anstalt z Innsbrucku, a za detale rzeźbiarskie odpowiadał najprawdopodobniej Piotr Witalis Harasimowicz.

W latach 2019-2020 Instytut Polonika przeprowadził prace konserwatorskie kaplicy. Przeczytaj o tym w naszym artykule.

Nagrobek Juliana Konstantego Ordona
Julian Markowski, Tadeusz Barącz
1896 r.

Nagrobek Juliana Konstantego Ordona na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie znajduje się w najbardziej reprezentacyjnej części nekropolii, tzw. Panteonie. Poematowi Adama Mickiewicza „Reduta Ordona” zawdzięczamy powszechną opinię, że bohaterski obrońca Reduty nr 54, kawaler srebrnego Virtuti Militari, które to odznaczenie otrzymał za bitwę pod Ostrołęką, zginął bohatersko w Warszawie we wrześniu 1831 r.

To literacka legenda. Co prawda w Reducie rzeczywiście doszło do wybuchu, ale dowodzący nią Ordon nie zginął. Wyemigrował, tak jak wielu innych powstańców. Za granicą mieszkał w wielu miejscach, na koniec osiedlił się we Florencji. W 1887 r. w wieku 77 lat popełnił samobójstwo. Ciało - zgodnie z jego wolą - zostało spopielone.

Powinien spocząć w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie, ale na to nie pozwoliły władze carskie. Ostatecznie prochy Ordona sprowadzone zostały staraniem inżyniera Ludwika Ostaszewskiego i rzeźbiarza Tadeusza Barącza do Lwowa i początkowo złożone w kaplicy rodziny Baczewskich. Dopiero w 1896 r. trafiły w miejsce ukazane na zdjęciu.

Projektantem pomnika - kamiennego obelisku o kształcie zbliżonym do piramidę, z orłem na szczycie i z rannym lwem podrywającym się do boju u jego stóp - był Tadeusz Barącz, ale dzieło ze względu na chorobę autora dokończył lwowski artysta Julian Markowski.

Pomnik odsłonięto 29 listopada 1896 r. w 65. rocznicę powstania listopadowego. Nie bez problemów; wszak Ordon był samobójcą i ewangelikiem.

W 2016 r. z funduszy programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” dokonano renowacji niszczejącego pomnika.

Nagrobek Gabrieli Zapolskiej
1921-1923 r.

Nagrobek Gabrieli Zapolskiej (1857-1921), polskiej pisarki, aktorki i krytyczki. Miejsce pochówku oznaczone płytą nagrobną na wysokiej podstawie. Na płycie urna na cokole i trójstopniowej, zwężającej się ku górze podstawie. Podstawa płyty po obu stronach ujęta żłobionymi pilastrami. Od frontu inskrypcja ryta.