Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, jedno z najstarszych i najważniejszych założeń cmentarnych w Europie Środkowo-Wschodniej, zrodził się z ducha oświeceniowej reformy, lecz szybko przekształcił w przestrzeń głęboko zakorzenioną w lokalnej tożsamości i pamięci zbiorowej.

Początki nekropolii jako przestrzeni nowoczesnej

Cmentarz Łyczakowski został założony w 1786 roku jako odpowiedź na nowoczesne, oświeceniowe regulacje sanitarne wprowadzone przez cesarza Józefa II Habsburga. Reformy józefińskie, choć nierzadko postrzegane jako przejaw brutalnego racjonalizmu administracyjnego, miały istotne znaczenie cywilizacyjne. Jednym z ich fundamentów było odsunięcie cmentarzy poza zwartą zabudowę miejską. Dekret z 1783 roku likwidował dotychczasowe cmentarze przykościelne i klasztorne, nakazując lokalnym władzom wytyczanie nowych nekropolii w oddaleniu od centrów miast. W ten sposób również Lwów, od 1772 roku znajdujący się pod zaborem austriackim, został zobowiązany do zmiany dotychczasowej praktyki pogrzebowej.

W rezultacie tej reorganizacji powstały cztery nowe cmentarze miejskie: Łyczakowski, Gródecki, Stryjski i Żółkiewski. Do dziś przetrwał jedynie pierwszy z nich - pozostałe, zlikwidowane w drugiej połowie XIX wieku, ustąpiły miejsca nowo założonemu, terytorialnie największemu Cmentarzowi Janowskiemu. Łyczaków stał się jednak czymś więcej niż tylko miejscem pochówku. Zyskał rangę nekropolii reprezentacyjnej i narodowego panteonu - zarówno dzięki swojej kompozycji krajobrazowej, jak i ze względu na znaczenie wielu osób spoczywających w jego obrębie dla polskiej kultury, nauki i historii.

Topografia wzniosłości: ogród śmierci

Wyjątkowość Cmentarza Łyczakowskiego wynika nie tylko z jego metryki i funkcji społecznej, lecz przede wszystkim z genius loci naturalnego ukształtowania terenu. Nekropolia została usytuowana na malowniczym, pagórkowatym obszarze o charakterze tarasowym, zwieńczonym wzgórzem przypominającym kurhan. Ten krajobraz, określany mianem „naturalnego amfiteatru zmarłych”, od początku inspirował projektantów cmentarza, którzy wykorzystali potencjał terenu do stworzenia harmonijnej i kontemplacyjnej przestrzeni.

Karol Bauer (1818-1894), zarządca ogrodu botanicznego Uniwersytetu Lwowskiego i twórca układu alei cmentarnych, zastosował nowoczesne jak na owe czasy rozwiązania krajobrazowe. Przestrzeń nekropolii została podzielona na pola grobowe, których układ podporządkowano logice naturalnych zboczy, krętych dróg i zieleni. Wśród nasadzeń dominowały latorośle, cisy, krzewy bukszpanu i bluszcze - rośliny typowe dla ogrodów romantycznych, symbolizujące wieczność, trwałość i nieprzemijanie.

W ten sposób Łyczaków, jak pisał Władysław Ogrodziński, „nie był zbudowany wedle strychulca” - nie był to cmentarz uporządkowany w sposób geometryczny, lecz stanowił organiczną przestrzeń pamięci, w której śmierć i przyroda splatały się w subtelny sposób.

Cmentarz komunalny a przestrzeń klasowa

Choć Łyczaków był cmentarzem komunalnym, od samego początku widoczna była wyraźna hierarchizacja przestrzeni - zarówno społeczna, jak i symboliczna. Najlepsze miejsca przy głównych alejach i na tarasach z widokiem rezerwowano dla ludzi zasłużonych, zamożnych, poważanych. Groby i pomniki lokalizowano tam w sposób reprezentacyjny, często wznosząc je z kosztownych materiałów i przy udziale znanych rzeźbiarzy. Przykładem tej strategii może być wczesny, klasycystyczny nagrobek Ignacego Bartoszewicza z 1791 roku, jeden z najstarszych zachowanych pomników na cmentarzu.

Uboższe warstwy społeczne spoczywały w mniej eksponowanych miejscach: na peryferiach nekropolii, w zagęszczonych, prostych kwaterach, często bez trwałych nagrobków. Ta przestrzenna i społeczna segregacja pogłębiała się w kolejnych dziesięcioleciach, gdy Łyczaków zaczął pełnić funkcję panteonu narodowego, w którym miejsce spoczynku stawało się formą doczesnego uhonorowania zmarłego.

Inskrypcje i języki pamięci

Do około 1830 roku dominującym językiem inskrypcji na nagrobkach był niemiecki, co wynikało z faktu, że Lwów pozostawał wówczas pod silnymi wpływami kultury urzędniczej monarchii habsburskiej. Z czasem jednak, zwłaszcza po powstaniu listopadowym, rozpoczął się proces repolonizacji nekropolii. Pomniki coraz częściej upamiętniały powstańców i patriotów, a język polski stopniowo wypierał niemiecki, stając się głównym językiem pamięci.

Proces ten miał głębokie znaczenie kulturowe i polityczne - stawał się formą afirmacji tożsamości narodowej w warunkach zaboru. Cmentarz, jako przestrzeń symboliczna, zaczął pełnić funkcję archiwum niepodległościowych aspiracji i narodowego trwania.

Od nekropolii do narodowego panteonu

Już w pierwszej połowie XIX wieku Cmentarz Łyczakowski zaczął odgrywać szczególną rolę w zbiorowej wyobraźni mieszkańców Lwowa. Przestawał być jedynie miejscem pochówku i żałoby - stawał się areną pamięci, rytuału i afirmacji kultury. Przechadzki po jego alejach miały charakter nie tylko kontemplacyjny, lecz także edukacyjny: stanowiły formę lekcji historii, literatury i patriotyzmu. Do 1850 roku nekropolia ta ugruntowała swoją pozycję jako najważniejsze miejsce pochówku lwowskich elit. Stanowiła wzór cmentarza nowoczesnego: zorganizowanego, zrewitalizowanego, o wyraźnym programie ideowym.

Fundamentalna przemiana Cmentarza Łyczakowskiego rozpoczęła się w drugiej połowie XIX wieku. Z cmentarza komunalnego o wysokim standardzie estetycznym i uporządkowanym układzie urbanistycznym przekształcił się on w nekropolię narodowej pamięci - swoisty panteon Polaków w Galicji. W warunkach autonomii uzyskanej po 1867 roku Lwów stał się nieformalną stolicą kultury i nauki polskiej pod zaborami, a Łyczaków miejscem, gdzie składano do grobu najwybitniejsze postacie tej epoki. Cmentarz stał się „teatrem pamięci”, a w kolejnych dekadach jego znaczenie wzrosło jeszcze bardziej - zwłaszcza po utworzeniu kwater powstańczych, Cmentarza Orląt Lwowskich i oficjalnym uznaniu nekropolii za panteon narodowy.

Tu chowano ludzi, których dorobek współtworzył symboliczną mapę polskości: pisarzy, uczonych, działaczy społecznych i politycznych, artystów, nauczycieli i bohaterów walk narodowowyzwoleńczych. Wśród nich znaleźli się:

• Maria Konopnicka (1842-1910) - poetka, nowelistka, autorka „Roty”,
• Artur Grottger (1837-1867) - twórca cyklów graficznych o powstaniu styczniowym,
• Seweryn Goszczyński (1801-1876) - romantyczny poeta i powstaniec,
• Gabriela Zapolska (1857 -1921) - dramatopisarka, krytyczka społeczna,
• Stefan Banach (1892-1945) - genialny matematyk, współtwórca analizy funkcjonalnej,
• Władysław Bełza (1847-1813) - autor „Katechizmu polskiego dziecka”,
• Benedykt Dybowski (1833-1930) - sybirak, przyrodnik, odkrywca Bajkału.

Każdy z tych grobów stanowi nie tylko świadectwo indywidualnego życia, lecz także znak kulturowej tożsamości. Ułożenie nagrobków wzdłuż głównych alei - na wzór alei zasłużonych - nadało cmentarzowi charakter rytualnej przestrzeni, w której kształtowała się pamięć zbiorowa.

Łyczaków jako galeria rzeźby sepulkralnej

Prawdziwa świetność cmentarza przypada na drugą połowę XIX i początki XX wieku, gdy sztuka nagrobna osiąga tu niespotykany poziom artystyczny. Pomniki z tego okresu stają się nośnikami treści symbolicznych i estetycznych, nierzadko wykraczających poza czysto funeralną funkcję.

Przeważają motywy klasyczne i romantyczne:

• postaci aniołów i płaczek, kobiety oparte na urnach i sarkofagach,
• symboliczne alegorie cnót (wiara, nadzieja, miłość, sprawiedliwość),
• atrybuty śmierci i przemijania: pochodnie, klepsydry, opadłe kwiaty, motyle, zgaszone znicze.

To właśnie w Łyczakowie formuje się unikatowy styl lwowskiej rzeźby sepulkralnej, łączącej wpływy klasycyzmu, akademizmu i stylów przejściowych: neorenesansu, secesji i symbolizmu. Wśród najwybitniejszych twórców tej epoki znajdują się:

• Abel Maria Perier (1825-1881) - Francuz osiadły we Lwowie, autor licznych realistycznych i alegorycznych rzeźb,
• Leonard Marconi (1835-1899) - autor pomników łączących realizm z narracją romantyczną,
• Julian Markowski (1846-1903) - uczeń Marconiego, twórca ekspresyjnych figur kobiecych (m.in. słynnego nagrobka Katarzyny Markowskiej),
• Tadeusz Barącz (1849-1905) - rzeźbiarz o silnej symbolice religijno-patriotycznej,
• Jan Schimser (1793-1856) i jego syn Leopold Schimser (1833-1888), Hartman Witwer (1774-1825), Parys Filippi (1836-1874) - autorzy wcześniejszych, klasycystycznych nagrobków.
   

Dzięki ich dziełom Cmentarz Łyczakowski stał się nie tylko nekropolią, lecz także największą plenerową galerią rzeźby XIX wieku w Europie Środkowej. Wartość artystyczna wielu pomników nie ustępuje dziełom z paryskiego Père-Lachaise czy krakowskiego Cmentarza Rakowickiego.

Miejsce edukacji i obywatelskiej formacji

Spacer po Łyczakowie był niegdyś nie tylko formą żałoby czy nostalgii, lecz także lekcją historii i patriotyzmu. Lwowiacy odwiedzali cmentarz nie tylko w dni świąteczne - nekropolia była na trwałe wpisana w krajobraz mentalny miasta. Rodziny oprowadzały dzieci po alejach zasłużonych, wskazując im postacie, których nazwiska widniały w szkolnych podręcznikach.
Pomniki wznoszono zarówno z inicjatywy rodzin, jak i ze składek społecznych, co czyniło je także wyrazem solidarności narodowej. Przykładem może być grób Walerego Łozińskiego, tragicznie zmarłego młodego pisarza, którego pomnik - ufundowany w 1861 roku ze składek społecznych – był wyrazem uznania dla jego twórczości i postawy obywatelskiej.

Polityka pamięci i przestrzeń wykluczenia

W okresie autonomii galicyjskiej (od 1870 roku) Cmentarz Łyczakowski ulega także polonizacji jako przestrzeń symboliczna. Choć we Lwowie mieszkały także społeczności ukraińska, żydowska, niemiecka i ormiańska, to właśnie Polacy władali strukturami miejskimi i oświatowymi. Władze miejskie faworyzowały pochówki osób zasłużonych dla kultury polskiej, a inskrypcje nagrobne niemal całkowicie zdominował język polski.

Dopiero pod koniec XIX wieku pojawiły się pierwsze nagrobki z inskrypcjami w cyrylicy przede wszystkim przy grobach wybitnych Ukraińców: Markijana Szaszkiewicza (1811-1843), Iwana Lewińskiego (1851-1919), Wołodymyra Barwińskiego (1850-1883) czy Iwana Franki (1856-1916).

Cmentarz Łyczakowski był więc areną symbolicznej walki o tożsamość, w której dominacja jednej pamięci tłumiła inne. Wielokulturowość była obecna w samej strukturze społecznej miasta, lecz w przestrzeni nekropolii manifestowała się nierówno.

Dewastacja i upadek (1939-1989)

Po II wojnie światowej, w wyniku decyzji jałtańskich, Lwów znalazł się w granicach ZSRR. Ludność polska została przesiedlona, a groby pozostały bez opieki. Cmentarz Łyczakowski był systematycznie dewastowany - nagrobki burzono, w katakumbach Cmentarza Orląt składano płyty betonowe. Próby zniszczenia monumentalnego łuku triumfalnego czołgami nie powiodły się, ale do dziś widoczne są ślady lin i haków.

W latach 60. i 70. XX wieku część nagrobków zniknęła, została zrujnowana przez wandali, albo celowo „oczyszczona” z polskich napisów. Cmentarz, mimo uznania go za zabytek w 1975 roku, nie był traktowany z należytą troską.

Odrodzenie pamięci (1990-obecnie)

Po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości rozpoczął się powolny proces restytucji. Dzięki staraniom strony polskiej - zarówno instytucjonalnym, jak i społecznym - rozpoczęto renowację najważniejszych nagrobków. Cmentarz Orląt, po latach sporów dyplomatycznych, został w 2005 roku oficjalnie odrestaurowany i otwarty dla zwiedzających.

Cmentarz Łyczakowski jest obecnie muzeum; nowe pochówki wymagają specjalnego zezwolenia. Spoczywają tu zarówno dawni polscy obywatele Lwowa, jak i wybitni Ukraińcy. To miejsce, choć naznaczone sporami pamięci, dziś symbolicznie jednoczy kultury i narody.

opr. Bartłomiej Gutowski

Prace konserwatorskie

Od 25 listopada 1991 roku Cmentarz Łyczakowski ma status muzeum. Jego obszar to około 42 hektary podzielone na 86 kwater. Szacunkowe dane mówią, że spoczywa tutaj między 300 a 400 tysięcy osób, a zachowanych jest blisko dwa tysiące grobowców i pięćset rzeźb.

Prowadzone obecnie prace konserwatorskie, mające na celu rewitalizację we Lwowie obiektów wspólnego dziedzictwa kulturowego Ukrainy i Polski, są systemowo podejmowane od 2008 roku na podstawie protokołów uzgodnień, podpisanych przez przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN) Rzeczypospolitej Polskiej z reprezentantami władz miejskich Lwowa. Projekty, finansowane ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, koordynowane są przez Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych MKiDN we współpracy z Zarządem Ochrony Środowiska Historycznego Lwowskiej Rady Miejskiej.

Beneficjentem funduszy z Programu MKiDN „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” i organizatorem prac konserwatorskich na Cmentarzu Łyczakowskim w latach 2008-2012 było Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, a od 2013 r. jest nim Fundacja Dziedzictwa Kulturowego, która wspólnie z Towarzystwem Tradycji Akademickiej koordynuje również projekt inwentaryzacyjny. Jego końcowym efektem będzie kompletna baza grobów na Cmentarzu Łyczakowskim udostępniana online.

Do prac restauratorskich na Cmentarzu Łyczakowskim, realizowanych od 2008 roku wspólnie ze stroną ukraińską, powołano zespół ekspertów sprawujących nadzór konserwatorski, pod kierunkiem Janusza Smazy z ASP w Warszawie i Jurija Ostrowskiego ze Lwowa, którzy współpracują z dyrekcją Muzeum - Cmentarza Łyczakowskiego.

Opisy historyczne i artystyczne nagrobków, poprzedzone analizą źródeł, zwłaszcza ikonograficznych, opracowują historycy sztuki. Przy wyborze nagrobków do konserwacji brana jest pod uwagę historyczna rola upamiętnionej osoby, wartość artystyczna nagrobka oraz technika, w jakiej został wykonany. Wybór odzwierciedla też wielokulturowość i wieloetniczność dawnego Lwowa.

Prace konserwatorskie na cmentarzu są wykonywane przez mieszane zespoły polsko-ukraińskie, z udziałem - ze strony polskiej - konserwatorów dzieł sztuki o specjalizacji konserwacja kamienia lub metalu, a ze strony ukraińskiej - artystów plastyków z wieloletnim stażem konserwatorskim.

W latach 2008-2012 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami koordynowało prace konserwatorskie nagrobków:

• abpa Samuela Cyryla Stefanowicza (1755-1858), metropolity obrządku ormiańskiego (aut. pomnika Juliusz Wojciech Bełtowski),
• Omelijana Ohonowskiego (1823-1894), ukraińskiego filologa i historyka literatury (aut. Henryk Perier),
• Pauliny (1803-1868) i Stanisława (1793-1860) Paparów, zasłużonych mieszczan lwowskich pochodzenia węgierskiego (aut. Antoni Kurzawa),
• Juliusza Makarewicza (1872-1955), profesora prawa karnego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (prace konserwatorskie sfinansowane zostały przez Senat RP oraz przez polskich radców prawnych),
• Artura Grottgera (1837-1867), malarza (aut. Parys Filippi i Wanda Monné),
• Karola Szajnochy (1818-1868), historyka i pisarza (aut. Parys Filippi i August Perier),
• Markijana Szaszkewycza (1811-1843), ukraińskiego poety i pisarza (aut. Henryk Perier),
• abpa Izaaka Mikołaja Isakowicza (1842-1901), metropolity obrządku ormiańskiego (aut. Juliusz Wojciech Bełtowski),
• Rodziny Wenzlów (po 1806 r.), mieszczan lwowskich pochodzenia niemieckiego (aut. Hartman Witwer),
• N.N. - jest to jeden z najstarszych nagrobków na Łyczakowie (aut. prawdopodobnie Hartmana Witwera),
• Marcelego Ciemirskiego (po 1885 r.), botanika, sekretarza konwentu ss. Benedyktynek (aut. Julian Markowski),
• Karola Mikulego (1819-1897), kompozytora i pianisty, ucznia i wydawcy Fryderyka Chopina, założyciela lwowskiego konserwatorium (aut. Anton Schimser),
• sióstr Herminy i Doroty Obłoczyńskich (aut. Paweł Eutele),
• Ołeksija Paliucha, działacza samorządu miejskiego we Lwowie,
• Franciszka Smolki (1810-1899), polityka, działacza społecznego, prezydenta parlamentu Austro-Węgier (aut. Jan Nalborczyk),
• Hartmana Witwera (zm. 1827), niemieckiego rzeźbiarza czynnego we Lwowie na przełomie XVIII i XIX w.,
• Denysa Zubryćkiego (1777-1862), ukraińskiego historyka, etnografa i publicysty,
• Iłariona Elijasewycza (1848-1910), długoletniego zastępcy naczelnika straży pożarnej we Lwowie, filantropa (aut. Grzegorz Kuźniewicz),
• rodziny Kuryłowiczów, znanego rodu lwowskich mieszczan (aut. Paweł Eutele),
• Izydora Polańskiego (zm. 1861), nagrobek żeliwny,
• Antona Schimsera (1790-1836), założyciela dynastii lwowskich rzeźbiarzy (aut. Paweł. Eutele),
• Eduarda von Wallischa (1848-1887), rotmistrza pułku dragonów cesarza Franciszka Józefa (aut. Julian Markowski),
• Gabrieli Zapolskiej (1857-1921), pisarki i publicystki (proj. Józef Gałęzowski),
• Mieczysława Potockiego (1810-1878), pierwszego konserwatora zabytków Galicji Wschodniej,
• zespół trzech nagrobków w formie żeliwnych krzyży na cokołach, w tym Franza Weiglego,
• Iłariona Swiencickiego (1876-1956), etnologa, założyciela Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie (aut. Ewhen Dzyndra),
• Antoniego Jabłonowskiego (1836-1874), ziemianina (aut. wiedeńska firma Hausera),
• rodziny Lanzów.

W latach 2013-2016 Fundacja Dziedzictwa Kulturowego kierowała pracami konserwatorskimi nagrobków:

• Jarosława Kułaczkowskiego (1863-1909), ukraińskiego działacza społecznego, założyciela i dyrektora Towarzystwa „Dnister” i honorowego członka „Proswity” (medalion, aut. Piotr Tereszczuk),
• Leona Twareckiego (1858-1931), prawnika i działacza spółdzielczego (aut. medalionu Julia Smolkówna),
• Marii Anny z Kalinowskich Ponińskiej (zm. 1797), wojewodziny poznańskiej (aut. Hartman Witwer),
• Józefa Junoszy Żukowskiego, porucznika grenadierów Pułku Piechoty Nugent,
• rodziny Krówczyńskich (aut. Tadeusz Barącz),
• rodziny Hołoniewskich (prace interwencyjno-zachowawcze),
• krzyż z nagrobka rodziny Krasuckich (prace interwencyjno-zachowawcze),
• Seweryna Goszczyńskiego (1801-1876), powstańca listopadowego, pisarza i poety zaliczanego do „szkoły ukraińskiej” polskiego romantyzmu (aut. Julian Markowski),
• Augusta Bielowskiego (1806-1876), dyrektora Ossolineum, autora, fundatora i wydawcy „Monumenta Poloniae Historica”,
• Anny z Malczyńskich Krypjakewycz (1826-1907),
• abpa Grzegorza Romaszkana (1809-1881), metropolity obrządku ormiańskiego,
• rodziny Skrypciów (warsztat Ludwika Tyrowicza),
• Honoraty Borzęckiej (1775-1858), filantropki, współtwórczyni zakładu wychowawczego dla chłopców św. Antoniego z Padwy, fundatorki stypendiów i dobrodziejki lwowskiego kościoła jezuitów (warsztat Cypriana Godebskiego),
• rodziny Kobielskich (konserwacja metalowego lampionu z grobu),
• rodziny Rendlów (konserwacja metalowego wieńca z grobu),
• Józefa Sas Czułowskiego (1776-1863), bohatera szarży pod Somosierrą w Hiszpanii, uczestnika kampanii Napoleona I w Prusach i Rosji w oddziałach księcia Józefa Poniatowskiego,
• Iwana Franki (1856-1916), ukraińskiego poety i działacza społecznego (aut. Serhij Lytwynenko),
• Franciszka Jaworskiego (1873-1914), historyka Lwowa, publicysty i kolekcjonera (aut. Witold Rawski)
• Stanisława Kępińskiego (1876-1908), profesora i rektora Politechniki Lwowskiej,
• Franciszka Zaremby (1751-1863), powstańca kościuszkowskiego,
• Antoniego Pióreckiego (1764-1870), powstańca kościuszkowskiego,
• Aleksandra Vogla (1860-1926), dziennikarza, współtwórcy i redaktora „Gazety Narodowej” (realizacja prac we współpracy z Press Club Polska),
• Urszuli z Chrzanowskich Puzyniny (aut. Paweł Eutele),
• Antoniego Czuczawy, żeliwny, w formie kapliczki,
• Karola Brzozowskiego (1801-1904), inżyniera, tłumacza, poety i powstańca styczniowego (aut. Aleksander Zagórski),
• Urszuli Głogowskiej (aut. Hartman Witwer),
• Emanuela Ilskiego (1809-1833), (aut. Jan Schimser),
• rodziny Kociubowych (aut. Grzegorz Kuźniewicz),
• rodziny Matijewyc,
• rodziny Manugiewiczów (aut. Jan Schimser),
• rodziny Józefa Miączyńskiego (aut. Parys Filippi),
• Rozalii z Gross-Rypińskich Mieleniewskiej (1781-1819) (aut. Antoni Schimser),
• rodziny Ziętkiewiczów, słynnych lwowskich aptekarzy (aut. Jan Schimser),
• Artura Milikowskiego, ziemianina (metalowy, z cynowymi tablicami),
• Wojciecha Kętrzyńskiego (1838-1918), dyrektora Ossolineum (przywrócenie i konserwacja pierwotnej płyty),
• Konstantego Juliana Ordona (1810-1887), powstańca listopadowego (proj. Tadeusz Barącz, wykonanie Julian Markowski),

Odrębnym projektem były prace remontowe i konserwatorskie na Górce Powstańczej. Znajduje się tam ponad 230 grobów powstańców styczniowych, a także pomnik Szymona Wizunasa Szydłowskiego (zm. 1906); w innych miejscach Cmentarza Łyczakowskiego pochowanych jest jeszcze około 400 powstańców, którzy przed prześladowaniami carskiej Rosji znaleźli schronienie w Galicji.

W roku 2013 kwatera została odrestaurowana przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w ramach dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wykonawcą prac były Polskie Pracownie Konserwacji Zabytków S.A.

opr. Dorota Janiszewska-Jakubowska

Kaplice i nagrobki

Pełna dokumentacja cmentarza jest dostępna na stronie Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.

Kaplica Barczewskich
Władysław Halicki
1887 r.

Kaplica Barczewskich na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie należy do najokazalszych budowli tej nekropolii. Wzniesiono ją w 1887 roku według projektu Władysława Halickiego, niedługo po śmierci fundatora - Probusa Barczewskiego.

W latach 2020-2021 przeszła prace konserwatorskie sfinansowane przez Instytut Polonika. Przeczytaj o tym w naszym artykule.

Nagrobek rodzin Braurów, Frenklów i Weiglów
Anton Schimser

W 2021 roku nagrobek rodzin Braurów, Frenklów i Weiglów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, z rzeźbą figuralną autorstwa Antona Schimsera, został poddany kompleksowej konserwacji i restauracji.

Nagrobek Piotra Chmielowskiego
Stanisław Ostrowski

Nagrobek polskiego historyka literatury Piotra Chmielewskiego w 2018 roku został poddany pracom konserwatorskim sfinansowanym przez Instytut Polonika. Rzeźba autorstwa Stanisława Ostrowskiego została oczyszczona i odpowiednio zabezpieczona.

Kaplica Dunin-Borkowskich
Hartman Witwer
1812 r.

Zbudowana w 1812 roku kaplica Dunin-Borkowskich jest jedną z najstarszych na terenie Cmentarza Łyczakowskiego. Wzniesiona w stylu klasycystycznym, z czterokolumnowym frontonem, pierwotnie ozdobiona była herbem rodziny Dunin-Borkowskich. Od frontu wejście do kaplicy zdobiły trzy rzeźby: Chronosa, Hymena oraz płaczki pogrzebowej, których autorstwo przypisuje się austriackiemu rzeźbiarzowi Hartmanowi Witwerowi. Figura Chronosa po upadku ze szczytu frontonu została zabezpieczona wewnątrz kaplicy. Dwie pozostałe rzeźby zachowały się na swoim miejscu.

W 2021 r. Instytut Polonika rozpoczął prace konserwatorskie kaplicy.  

Nagrobek hrabiostwa Karnickich

Nagrobek hrabiostwa Karnickich w 2019 roku został poddany pracom konserwatorskim dzięki finansowemu wsparciu Instytutu Polonika. Oprócz konserwacji technicznej i estetycznej przeprowadzono również drobne prace budowlane.

Nagrobek Marii Konopnickiej
Wołodymyr Skołozdra wg Luny Drexler

Maria Konopnicka, polska poetka i nowelistka, urodziła się 23 maja 1842 roku w Suwałkach. Jest uznawana za jedną z najwybitniejszych polskich pisarek. Słynęła z różnorodnej twórczości, takiej jak nowele, wiersze i poematy. Jej dzieła poruszały istotne kwestie społeczno-polityczne i promowały postawę patriotyczną. Była także autorką literatury dla dzieci. Do najbardziej znanych dzieł Marii Konopnickiej należą m.in. nowela „Mendel Gdański”, wiersz „Rota” i baśń literacka „O krasnoludkach i o sierotce Marysi”.

Poetka zmarła na zapalenie płuc 8 października 1910 roku w sanatorium „Kisielki” znajdującym się we Lwowie. Została pochowana 11 października 1910 roku na Cmentarzu Łyczakowskim. Pogrzeb, zorganizowany przez Marię Dulębiankę, zgromadził blisko 50 000 osób, w tym przedstawicieli władz, i stał się manifestacją patriotyczną. Nagrobek Marii Konopnickiej znajduje się w panteonie zasłużonych rodaków – w II rondzie 5 alei. Oryginalne popiersie nagrobne wykonała Luna Drexlerówna. Zostało ono zniszczone podczas II wojny światowej, a następnie odtworzone w okresie powojennym przez ukraińskiego rzeźbiarza Wołodymyra Skołozdrę. Na cokole wyryty został fragment wiersza Konopnickiej „Na cmentarzu”.

Kaplica Krzeczunowiczów
Filip Roman Pokutyński

Kaplica Krzeczunowiczów jest miejscem pochówku m.in. Waleriana Krzeczunowicza oraz jego syna Kornela, znanego galicyjskiego polityka. Neoromańska kaplica, zaprojektowana przez Filipa Romana Pokutyńskiego, została objęta pracami zabezpieczającymi w 2020 roku.

Kaplica Krzyżanowskich
Jan Tomasz Kudelski, Piotr Witalis Harasimowicz
1890-1891 r.

Neogotycka kaplica Krzyżanowskich jest jedną z najpiękniejszych na terenie nekropolii. Została wzniesiona w latach 1890-1891 według projektu Jana Tomasza Kudelskiego, na zlecenie Stanisława Krzyżanowskiego. W okna kaplicy wstawiono witraże wykonane przez Tiroler Glasmalerai und Mosaik Anstalt z Innsbrucku, a za detale rzeźbiarskie odpowiadał najprawdopodobniej Piotr Witalis Harasimowicz.

W latach 2019-2020 Instytut Polonika przeprowadził prace konserwatorskie kaplicy.

Nagrobek Juliana Konstantego Ordona
Julian Markowski, Tadeusz Barącz
1896 r.

Nagrobek Juliana Konstantego Ordona znajduje się w najbardziej reprezentacyjnej części Cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie, w tzw. Panteonie. Poemat Adama Mickiewicza „Reduta Ordona” utrwalił przekonanie, że bohaterski obrońca Reduty nr 54, kawaler srebrnego orderu Virtuti Militari, który otrzymał za bitwę pod Ostrołęką, zginął w Warszawie we wrześniu 1831 roku. To jednak literacka legenda. Choć w reducie rzeczywiście doszło do wybuchu, dowodzący nią Ordon przeżył. Po klęsce powstania wyemigrował, podobnie jak wielu jego towarzyszy broni. Przebywał w różnych krajach Europy, a ostatnie lata życia spędził we Florencji, gdzie w 1887 roku, w wieku 77 lat, popełnił samobójstwo. Zgodnie z jego wolą ciało zostało spopielone.

Prochy miały spocząć w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie, jednak władze carskie nie wyraziły na to zgody. Dzięki staraniom inżyniera Ludwika Ostaszewskiego i rzeźbiarza Tadeusza Barącza urnę sprowadzono do Lwowa i początkowo złożono w kaplicy rodziny Baczewskich. Dopiero w 1896 roku Ordon doczekał się własnego pomnika.

Projekt monumentu - kamiennego obelisku o kształcie zbliżonym do piramidy, zwieńczonego orłem i ozdobionego figurą rannego lwa podrywającego się do boju - stworzył Tadeusz Barącz. Ze względu na chorobę autora dzieło dokończył lwowski rzeźbiarz Julian Markowski. Pomnik odsłonięto 29 listopada 1896 roku, w 65. rocznicę wybuchu powstania listopadowego. Nie bez problemów - wszak Ordon był samobójcą i ewangelikiem.

W 2016 roku, w ramach programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”, przeprowadzono konserwację i renowację niszczejącego pomnika.

Nagrobek Józefa Schabingera
Hartman Witwer

Nagrobek Józefa Schabingera, przypisywany Hartmanowi Witwerowi, został w 2021 roku poddany kompleksowej konserwacji i restauracji.

Nagrobek Józefa Torosiewicza
Edmund Jaskólski

Nagrobek polskiego lekarza Józefa Torosiewicza, autorstwa Edmunda Jaskólskiego, został w 2018 roku - wraz z trzema innymi nagrobkami z Cmentarza Łyczakowskiego - poddany konserwacji sfinansowanej przez Instytut Polonika.

Nagrobek Gabrieli Zapolskiej
1921-1923 r.

Nagrobek Gabrieli Zapolskiej, polskiej pisarki, aktorki i krytyczki, ma formę płyty nagrobnej na wysokiej podstawie. Podstawa po obu stronach ujęta jest żłobionymi pilastrami. Na płycie umieszczono urnę na cokole i trójstopniowej, zwężającej się ku górze podstawie. Od frontu znajduje się inskrypcja ryta.

Nagrobek Edmunda Zychowicza (Żychowicza)

Nagrobek Edmunda Zychowicza (Żychowicza), polskiego architekta działającego na początku XX wieku we Lwowie, został w 2019 roku poddany pracom konserwatorskim sfinansowanym przez Instytut Polonika, które objęły zarówno konserwację techniczną, jak i estetyczną.