ČESKÁ VERZE TEXTU

Jednym z ciekawszych budynków znajdujących się w czeskiej Ostrawie jest Dom Polski. Jego budowę rozpoczęto w 1899 r., zakończono zaś na sam koniec wieku XIX. Względnie nowatorski charakter powstającej budowli, wyraźnie odbiegający od ówczesnej architektury w Ostrawie, wzbudzał sporo kontrowersji i krytycznych komentarzy, chociaż pojawiały się głosy, że będzie to „bardzo dekoracyjny budynek”. Sceptycy obawiali się jednak, że aż nadto… 

ŻONA, KOCHANKA, PROSTYTUTKA  I WIELKA DEFRAUDACJA

Nie tylko forma budynku wzbudzała kontrowersje. Miejscowej prasie podpadł jego projektant - Stanisław Bandrowski. W Ostrawie pojawił się jeszcze przed wzniesieniem Domu Polskiego. Szczególnie głośno o architekcie zrobiło się natomiast po zakończeniu prac i jego dość nagłym wyjeździe do Wiednia. Fakt ten odnotowała miejscowa prasa, której donieśli o tym lokalni działacze. Podejrzewano, że uciekł po defraudacji części środków przeznaczonych na budowę domu. Pojawiały się informacje, że do tak desperackiego czynu doprowadziły go problemy osobiste - długi i romanse. W tle były zapewne również konflikty w środowisku polskim, skoro sugerowano, że namawiał miejscowych Polaków do głosowania na Niemców w nadchodzących wyborach.

Wśród oskarżeń i plotek pisano o tym, że w Ostrawie widywano go w towarzystwie prostytutki, lub że ta wręcz z nim zamieszkała. Skandalik obyczajowy jednak okazał się niewypałem, bo domniemana kurtyzana okazała się żoną Bandrowskiego, która szybko zażądała od redakcji sprostowania pomówień. Wśród oskarżeń pojawił się jeszcze jeden interesujący wątek, mówiący o tym, że architekt  tak naprawdę nazywa się Stefan Badowski i jest Rosjaninem, który uciekł, aby uniknąć służby wojskowej.

Sprawa - zwłaszcza dotycząca defraudacji - była poważna. Za Bandrowskim wydano list gończy, a do Ostrawy sprowdzono go po aresztowaniu w Wiedniu. Ujęto go - jak twierdzili nieprzychylni Bandrowskiemu - podczas schadzki z kochanką. W oczekiwaniu na proces kilka miesięcy spędził w areszcie. W trakcie śledztwa wyszło na jaw, że w 1893 r.  był oskarżony o fałszowanie weksli. Przed sądem w Ostrawie jednak z zarzutów się oczyścił. Rada Nadzorcza Towarzystwa Budowy Domu Polskiego stwierdziła także, że fundusz budowy nie został naruszony. Podtrzymano jedynie zarzut używania fałszywego nazwiska, za co Badowski został skazany na kilka dni aresztu. 

STANISŁAW BANDROWSKI VEL BADOWSKI 

Przy okazji procesu można było poznać życiorys Bandrowskiego. Pochodził ze wsi Baków pod Kaliszem, studiować miał w Warszawie na Politechnice, co jednak wobec utworzenia dopiero w 1897 r. Warszawskiego Instytutu Politechnicznego Cesarza Mikołaja II budzić może poważne wątpliwości. Bardziej prawdopodobne jest, że doświadczenie zawodowe zdobywał pracując jako kreślarz, m.in. w Lubljanie i Zagrzebiu. Następnie podjął samodzielną praktykę w Tarnowie, gdzie zaprojektować miał willę dla Stanisława Podoleckiego, Jednak  w świetle postawionych oskarżeń z Tarnowa uciekł do Ostrawy, gdzie zatrudnił się  jako projektant w firmie budowlanej i biurze projektowym Bohumila Židlickégo. Wreszcie zaś rozpoczął własną praktykę. Wiadomo, że poza Domem Polskim w Ostrawie zaprojektował również dom i sanatorium Wacława Seidla.

SKĄD WŁAŚCIWIE WZIĄŁ SIĘ DOM POLSKI W OSTRAWIE?

Pod koniec XIX w. do Ostrawy przybywało coraz więcej Polaków „za chlebem”. Był to też „złoty wiek” miasta, które było wówczas jednym z ważniejszych ośrodków przemysłowych Austro-Węgier. O zwiększającej się liczbie ludności polskiej oraz jej ambicjach świadczy utworzenie w 1898 r. polskiej szkoły , która także potrzebowała własnej siedziby. Właśnie aspekt edukacyjny był najmocniej podkreślany w staraniach o zgodę na utworzenie Domu Polskiego. 

W Ostrawie już wcześniej powstał Dom Niemiecki i Dom Czeski. Można więc mówić nie tylko o potrzebie, ale także czymś w rodzaju mody i ambicji na posiadanie własnego domu narodowego. Miejsca te były jednak ważne dla narodowych społeczności, pełniły nie tylko różne funkcje społeczne i edukacyjne, ale przede wszystkim służyły podtrzymywaniu narodowej świadomości. 

W komitecie organizacyjnym budowy Domu Polskiego znaleźli się: lekarza Wacław Seidl, inżynier F. Brzezowski (zastępca prezydenta miasta Přívoz), inżynier H. Schrott (nadzorca górniczy) i lekarz dr Knapczyk. Powołali oni do życia w 1899 r. Towarzystwo Budowy Domu Polskiego w Morawskiej Ostrawie. Wśród jego członków był też Stanisław Bandrowski. Dość szybko udało się zakupić działkę, chociaż nieco na uboczu miasta. Ze względu na silne kontakty między Polakami w Ostrawie a Krakowem w lipcu 1899 na zakupionej działce gościła krakowska delegacja. Jednocześnie otwarto konkurs na realizację projektu budowli. Jednak nie wszyscy Polacy byli jej przychylni. Widziano w niej przede wszystkim zagrożenie dla funkcjonowania Domu Polskiego w Cieszynie, a w sporach uciekano się m.in. do antysemickich haseł, aby dezawuować polskość adwersarzy. Pomimo tych sporów i trudności już w styczniu 1900 roku budynek był w stanie surowym, a w sierpniu nastąpił odbiór prac, a następnie uroczyste otwarcie domu. 

HISTORYZM, SECESJA I MOTYWY NARODOWE, CZYLI TEODOR TALOWSKI (PRAWIE) W OSTRAWIE

Przechodzień znający język polski mógł mieć pewność, że ma przed sobą Dom Polski - taki bowiem napis znalazł się na jego fasadzie. Jak głosi lokalna tradycja, przy jego budowie wykorzystano cegły i kamienie z murów Krakowa, co miało przypominać o więzach z macierzą. Historia ta budzi pewne wątpliwości, wziąwszy pod uwagę, że mury miejskie w Krakowie rozebrano w 1817 r. Natomiast na pewno budynek udało się wznieść w dużym stopniu ze składek i darowizn krakowian. Być może więc pieniądze pozwalające na budowę były owymi cegiełkami. Nie można jednak wykluczyć, że jakiś symboliczny kamień rzeczywiście z Krakowa przywieziono i wmurowano, ale czy były to, jak chce tradycja, dwa wagony - na razie brak dowodów. 

Niewątpliwie jednak wątpliwości nie budzą inne polskie akcenty - przede wszystkim piastowskie orły, które dumnie przycupnęły na budowli. Całość zdaje się bardzo wyraźnie wywodzić z projektów Teodora Talowskiego, z którego twórczością Bandrowski zapewne zapoznał się w Galicji. Podobnie jak Talowski wprowadza w malowniczo-historyzującą architekturę pojedyncze elementy dekoracji secesyjnej, zwłaszcza charakterystyczną metalową, ażurową kopułę sięgającą do rozwiązań secesji wiedeńskiej. Całość budowli, przede wszystkim połączenie pasów tynku i czerwonej cegły oraz elementy historyzujące, nadaje budowli charakter malowniczego eklektyzmu. Bandrowski jednak operuje tymi motywami w sposób raczej mechaniczny. Brak mu finezji charakterystycznej dla krakowskich projektów Talowskiego. 

Pomimo dość niewielkiej skali architekt dążył do nadania budowli cech monumentalności. Jej bryłę odczytywano jako nawiązującą do budowli zamkowych. Wszak jak zamek - Dom Polski miał bronić Polaków i polskości w Ostrawie. 

Jest to budowla dwukondygnacyjna, dwuskrzydłowa na rzucie zbliżonym do litery L, z owalną wieżą w narożu spinającą obydwa skrzydła. W niej znalazło się wejście do budynku. Kompozycyjnie elementem dominującym jest kopuła i trzecia kondygnacja wieńczące ryzalit wejściowy. Całość domyka attyka i wspaniała kuta krata ujmująca kopułę. Kompozycja elewacji od strony ulic opiera się na przemiennym zastosowaniu nieotynkowanej cegły i tynków, na których sklepiły się elementy dekoracyjne. Detal obok elementów secesyjnych w eklektyczny sposób łączy motywy klasycyzujące i neoromańskie. Ponadto dłuższe skrzydło ma efektowne trójdzielne okno zwane termicznym lub dioklecjańskim, a to za sprawą tego, że właśnie w rzymskich łaźniach Dioklecjana zastosowano schemat trzech okien wpisanych w łuk, z których środkowe jest szersze. To właśnie nad nim znalazł się polski napis oraz orły. We wnętrzu największe  wrażenie robi efektowna klatka schodowa oraz sala balowa. 

DOM POLSKI I JEGO PROBLEMY

Adalbert Johanny, burmistrz Ostrawy, z okazji otwarci Domu Polskiego wygłosił przemówienie, w którym mówił o otwartości na różne narodowości, co zresztą przez ostrawskich Niemców uznane zostało za zdradę. Wielu wydawało się, że przed Domem Polskim jest świetlana przyszłość. Działała w nim m.in. polska szkoła Towarzystwa Szkoły Ludowej, polska biblioteka, kasa oszczędnościowa i polskie organizacje. 

Jednak doniesienia prasowe z 1912 r. pokazują, że sytuacja właściwie od początku nie przedstawiała się tak różowo. Miejscowych Polaków nie bardzo było stać na utrzymanie budynku. W 1912 r. wspomniana polska szkoła podjęła wręcz działania zmierzające do przejęcia budynku i dostosowania go na swoje potrzeby, co jednak uniemożliwiały jej własne problemy finansowe. Również po I wojnie światowej sytuacja nie uległa większej poprawie. W 1917 r. planowano nawet przebudowę wnętrz, zapewne pod dalszą działalność pozwalającą na samofinansowanie się Domu. Funkcjonowanie Domu Polskiego przerwał dopiero rok 1938, kiedy to stał się on Domem Federalnym, a następnie siedzibą Hitlerjugend. Po II wojnie światowej budynek odzyskały polskie organizacje, a właściwie Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe w Czechach. Organizacja ta w okresie socjalizmu przez długi czas pozostawała najważniejszym usankcjonowanym przez państwo przedstawicielem Polaków w Czechach. Jednocześnie szukano pomysłów na jego funkcjonowanie, m.in. dobudowując w latach 60. część hotelową. Na nic się to zdało i w 1979 r. Dom Polski, wobec ciągłych problemów finansowych, stracił swoją odrębność, stając się częścią większej struktury, w której udział miały też polskie organizacje. Jednak po 1991 r. i prywatyzacji było to powodem wielu sporów dotyczących własności budynku, która wraz z hotelem Piast w Czeskim Cieszynie przestały być własnością polskich  organizacji. Od kilku lat (2025) budynek jest już od kilku lat nieużytkowany i powoli ulega dewastacji.

OBIEKT ZGŁOSZONY DO BAZY POLONIKÓW W KONKURSIE ZORGANIZOWANYM PRZEZ INSTYTUT POLONIKA W ROKU 2023
 

ČESKÁ VERZE TEXTU

Jednou z nejzajímavějších budov v Ostravě je Polský dům. Jeho stavba byla zahájena v roce 1899 a dokončena na samém konci 19. století. Poměrně novátorský charakter budované stavby, která se zřetelně odlišovala od tehdejší ostravské architektury, vzbudil řadu kontroverzí a kritických připomínek, i když se objevovala tvrzení, že půjde o „velmi dekorativní budovu“. Skeptici se však obávali, že to bude až příliš… 

MANŽELKA, MILENKA, PROSTITUTKA A VELKÁ ZPRONEVĚRA

Kontroverze vyvolala nejen podoba budovy. Místní tisk kritizoval jejího projektanta – Stanisława Bandrowského. V Ostravě se objevil ještě před postavením Polského domu. Největší pozornost však architekt vzbudil po dokončení prací a svém poměrně náhlém odjezdu do Vídně. Tento fakt zaznamenal místní tisk na základě informací od místních aktivistů. Byl podezřelý, že uprchl poté, co zpronevěřil část finančních prostředků určených na stavbu budovy. Objevily se zprávy, že ho k tomuto zoufalému činu dohnaly osobní problémy - dluhy a aféry. V pozadí byly pravděpodobně i konflikty v polské komunitě, protože se naznačovalo, že nabádal místní Poláky, aby v nadcházejících volbách volili Němce.

Mezi obviněními a pomluvami se psalo, že byl v Ostravě vídán v doprovodu prostitutky, či že s ní dokonce bydlel. Morální skandál se však ukázal jako omyl, protože údajná kurtizána byla ve skutečnosti Bandrowského manželkou, která od redakce okamžitě vyžadovala zveřejnění opravy pomluv. Mezi obviněními se objevilo další zajímavé téma, podle něhož se architekt ve skutečnosti jmenoval Stefan Badowski a byl to Rus, který uprchl, aby se vyhnul vojenské službě.

Případ - zejména pokud jde o zpronevěru - byl závažný. Na Bandrowského byl vydán zatykač a po zatčení ve Vídni byl převezen do Ostravy. Podle nepřátel Bandrowského byl zadržen během schůzky s milenkou. Během čekání na soudní proces strávil několik měsíců ve vazbě. Vyšlo najevo, že v roce 1893 byl obviněn z padělání směnek. Před soudem v Ostravě se však očistil od všech obvinění. Dozorčí rada Společnosti pro výstavbu Polského domu konstatovala, že stavební fond nebyl poškozen. Potvrzeno bylo pouze obvinění z používání falešného jména, za což byl Badowski odsouzen k několika dnům vězení. 

STANISŁAW BANDROWSKI NEBOLI BADOWSKI 

V průběhu soudního řízení bylo možné poznat Bandrowského životopis. Pocházel z vesnice Baków u Kališe a údajně studoval na Technické univerzitě ve Varšavě, což však vzhledem k tomu, že Technický institut císaře Mikuláše II. ve Varšavě byl založen až v roce 1897, vyvolává vážné pochybnosti. Pravděpodobnější je, že odborné zkušenosti získal jako kreslíř, mimo jiné v Lublani a Záhřebu. Poté nastoupil samostatnou praxi v Tarnově, kde měl navrhnout vilu pro Stanisława Podoleckého, ale vzhledem k obvinění, které proti němu bylo vzneseno, uprchl z Tarnova do Ostravy, kde byl zaměstnán jako projektant ve stavební firmě a projekční kanceláři Bohumila Židlického. Nakonec si založil vlastní praxi. Je známo, že kromě Polského domu v Ostravě navrhl také dům a sanatorium Wacława Seidla.

ODKUD SE VZAL POLSKÝ DŮM V OSTRAVĚ?

Na konci 19. století přicházelo do Ostravy stále více Poláků „za chlebem”. Byla to také „zlatá éra“ města, které tehdy patřilo mezi nejvýznamnější průmyslová centra Rakousko-Uherska. O rostoucím počtu polského obyvatelstva a jeho ambicích svědčí založení polské školy v roce 1898, která rovněž potřebovala vlastní budovu. Právě vzdělávací funkce byla nejčastěji zdůrazňována při žádostech o povolení ke zřízení Polského domu. 

V Ostravě už tehdy existoval Německý dům a Český dům. Lze tedy hovořit nejen o potřebě, ale i o jisté módě či prestiži mít vlastní národní dům. Tato místa však byla důležitá pro národní společenství, plnila nejen různé společenské a vzdělávací funkce, ale především sloužila k udržování národního povědomí. 

V organizačním výboru pro výstavbu Polského domu zasedli lékař Wacław Seidl, inženýr F. Brzezowski (místostarosta města Přívoz), inženýr H. Schrott (hornický inspektor) a lékař Dr. Knapczyk. V roce 1899 založili Spolek pro výstavbu Polského domu v Moravské Ostravě. Mezi jejími členy byl i Stanisław Bandrowski. Pozemek bylo možné koupit poměrně rychle, i když trochu mimo město. Díky silným kontaktům mezi Poláky v Ostravě a Krakově navštívila v červenci 1899 zakoupený pozemek krakovská delegace. Současně byl vypsán konkurz na architektonický návrh stavby. Ne všichni Poláci však stavbu podporovali. Někteří ji považovali za hrozbu pro fungování Polského domu v Těšíně, a v polemikách se objevovala i antisemitská hesla, jimiž se snažili zpochybnit polskost svých odpůrců. Navzdory těmto sporům a potížím byla budova v lednu 1900 již v hrubé stavbě a v srpnu proběhla kolaudace a následně oficiální otevření domu. 

HISTORISMUS, SECESE A NÁRODNÍ MOTIVY: TEODOR TALOWSKI (TÉMĚŘ) V OSTRAVĚ

Kolemjdoucí, který uměl polsky, si mohl být jistý, že má před sebou Polský dům, protože takový byl nápis na jeho fasádě. Podle místní tradice byly při jeho stavbě použity cihly a kameny z krakovských hradeb jako připomínka vazeb s vlastí. Tato historka je poněkud pochybná, protože hradby Krakova byly zbořeny v roce 1817. Na druhou stranu je jisté, že budova byla postavena z velké části z příspěvků a darů obyvatel Krakova. Možná tedy šlo spíše o symbolické „cihličky“ než skutečné zdivo. Nelze však vyloučit, že nějaký symbolický kámen byl skutečně přivezen z Krakova a usazen na místo, ale zda se jednalo, jak se traduje, o dva vozy - o tom zatím nejsou žádné důkazy. 

Nepochybně se zde však objevují i další polské akcenty - především piastovské orlice hrdě sedící na budově. Architektura domu jasně vychází z tvorby Teodora Talowského, s jehož dílem se Bandrowski pravděpodobně seznámil v Haliči. Stejně jako Talowski vnáší do malebně historizující architektury jednotlivé prvky secesní výzdoby, zejména charakteristickou kovovou ažurovou kopuli, která odkazuje k řešením vídeňské secese. Kombinace neomítnuté červené cihly a omítky spolu s historizujícími prvky vytváří dojem malebného eklekticismu. Bandrowski však s těmito motivy pracuje spíše mechanicky. Postrádá jemnost, která je charakteristická pro krakovské projekty Talowského. 

Navzdory poměrně malému měřítku se architekt snažil dát stavbě monumentální rysy. Její tvar připomíná hradní architekturu. Vždyť Polský dům měl jako hrad bránit Poláky a polskost v Ostravě. 

Jedná se o dvoupatrovou dvoukřídlou budovu na půdorysu ve tvaru písmene L s oválnou věží v rohu, která obě křídla spojuje. A v níž se nachází hlavní vstup. Dominantou kompozice je kupole a třetí patro nad vstupním rizalitem. Celek je zakončený atikou a nádhernou kovanou mříží kolem kopule. Kompozice fasády do ulice je založena na střídavém použití neomítnutých cihel a omítky, nad kterou jsou klenuty dekorativní prvky. V detailech se vedle secesních prvků eklekticky snoubí klasicistní a novorománské motivy. V delším křídle je navíc nápadné trojdílné okno, známé jako termální nebo Diokleciánovo okno, což svědčí o tom, že právě v Diokleciánových římských lázních bylo použito schéma tří oken vepsaných do oblouku, z nichž prostřední je širší. Nad ním byl umístěn polský nápis a orlice. Uvnitř je nejpůsobivější impozantní schodiště a taneční sál. 

POLSKÝ DŮM A JEHO PROBLÉMY

U příležitosti otevření Polského domu pronesl ostravský starosta Adalbert Johanny projev, v němž hovořil o otevřenosti vůči různým národnostem, což ostravští Němci považovali za zradu. Mnohým se zdálo, že Polský dům čeká zářná budoucnost. Byla zde polská škola Towarzystwa Szkoły Ludowej, polská knihovna, spořitelna a polské organizace. 

Zprávy z tisku z roku 1912 však ukazují, že situace ve skutečnosti nebyla od počátku tak růžová. Místní Poláci neměli dost prostředků na údržbu budovy. V roce 1912 dokonce výše zmíněná polská škola podnikla kroky k převzetí budovy a jejímu přizpůsobení svým potřebám, ale zabránily tomu její vlastní finanční problémy. Situace se příliš nezlepšila ani po první světové válce. V roce 1917 se dokonce plánovala přestavba interiérů, patrně za účelem vytvoření podmínek pro samosprávný provoz domu. Činnost Polského domu ukončil rok 1938, kdy se objekt stal Domem federálním a následně sídlem Hitlerjugend. Po druhé světové válce budovu získaly zpět polské organizace, konkrétně Polský kulturně-osvětový svaz v České republice. Tato organizace zůstala dlouho nejvýznamnějším státem podporovaným zástupcem Poláků v České republice v období socialismu. Současně se hledaly způsoby, jak objekt udržet v provozu – v 60. letech byla přistavěna hotelová část. Ani to však nestačilo a kvůli finančním problémům ztratil Polský dům roku 1979 svou samostatnost, a stal se součástí větší struktury, ve které měly podíl i další polské organizace. Po roce 1991, v období privatizace, se objevily spory o vlastnictví budovy, která – stejně jako hotel Piast v Českém Těšíně – přestala patřit polským organizacím. Budova je již několik let (2025) mimo provoz a pomalu chátrá.

OBJEKT PŘIHLÁŠENÝ DO DATABÁZE POLONIK V RÁMCI SOUTĚŽE POŘÁDANÉ INSTITUTEM POLONIKA V ROCE 2023