W Londynie na cmentarzu Brompton znajduje się nagrobek genialnego polskiego szachisty, uczestnika pierwszego meczu o tytuł mistrza świata, Jana Hermana Zukertorta. Inicjatorzy restauracji nagrobka nie bez powodu w krótkiej inskrypcji wielokrotnie powtórzyli „polski” i „Polish”.

Cmentarz-ogród Brompton w Londynie – historia powstania

Cmentarz w londyńskiej dzielnicy Brompton wciąż służy jako miejsce pochówków, a przy tym niezależnie od tego, czy [ktoś zamierza] wybrać się na spacer, napić kawy, czy po prostu posiedzieć w ciszy – piszą zarządcy obiektu – to idealne miejsce na ucieczkę od zgiełku zachodniego Londynu. I trudno się temu dziwić, zaprojektowano go bowiem jako cmentarz-ogród.

Nekropolia musiała być duża, bo już na początku XIX w. liczba londyńczyków przekroczyła milion i małe, przykościelne cmentarze zapełniły się. Poza tym stolica imperium brytyjskiego borykała się z epidemiami i władze postanowiły przygotować się na kolejne. W 1832 r. podjęto decyzję o budowie 7 wielkich nekropolii prywatnych na obrzeżach Londynu i od razu nazwano je „siedmioma wspaniałymi”. Jedną z nich miał stać się liczący 16 ha obiekt w zachodniej części miasta, właśnie w Brompton.

Do prac przystąpiono w 1837 r. Głównym architektem został Benjamin Baud i to jemu Londyn zawdzięcza nekropolię inspirowaną Placem św. Piotra w Watykanie, z kaplicą z piaskowca oraz symetrycznymi kolumnadami; miało to wywołać wrażenie wielkiej katedry na świeżym powietrzu. W sposób równie przemyślany zaplanowano roślinność. Wzdłuż alejek zasadzono cyprysy, mury spowito bluszczem, a szczególną ozdobą dendrologiczną uczyniono sprowadzone z Polski sosny.

Polskie mogiły na cmentarzu Brompton

Cmentarz otwarto w 1840 r. i szybko potwierdziły się czarne scenariusze i liczba pochówków stale rosła, głównie za sprawą epidemii, w tym cholery, która w 1854 r. zdziesiątkowała pobliskie Soho. Mijały dekady i nekropolia zapełniała się.

Wśród nagrobków ważne miejsce zajmują mogiły Polaków. Wielu spośród rodaków, którzy w czasie drugiej wojny światowej trafili do Wielkiej Brytanii, po demobilizacji pozostało w Londynie i osiadło m.in. w Brompton, a później na tej nekropolii, pod drzewami przywiezionymi z ojczyzny, znalazło wieczny spoczynek.

Wielu niegdysiejszych wyższych dowódców czy polityków polskich, po wojnie, na emigracji, musiało zająć się choćby krawiectwem (jak gen. Zygmunt Podhorski, 1891‒1960) czy pszczelarstwem (jak gen. Stefan Dąb-Biernacki, 1890‒1959). Na cmentarzu spoczęły też osoby związane z władzami RP na uchodźstwie, m.in. premier Tomasz Arciszewski (1877‒1955). Polskich mogił przybywało. Dziś, wśród 200 tys. pochówków jest ponad 300 polskich, w większości pochodzących z drugiej połowy XX w. Niemniej, wskazują badacze, pierwszy polski nagrobek pojawił się na nekropolii Brompton już w 1888 r. I ‒ choć nie kryje prochów wojskowego czy polityka ‒ dla szachistów to najważniejszy punkt tego cmentarza.

Jan Zukertort – jeden z pierwszych Polaków pochowanych w Brompton

Nagrobek Jana Hermana Zukertorta (1842‒1888), wybitnego polskiego szachisty, pretendenta do tytułu mistrza świata, składał się z poziomej, dwuspadowej płyty, ze szczytem biegnącym przez środki krótszych boków.

Jeszcze w 1927 r. był w dobrym stanie, a angielski napis „Pamięci J.H. Zukertorta, mistrza szachowego, ur. 7 wrz. 1844, zm. 20 czerw. 1888” pozostawał widoczny. Ale już w 1951 r. szachista Harold Lommer z trudem go odnalazł i opisał jako „zaniedbany i porośnięty chwastami”.

Minęło niemal pół wieku i poszukiwania podjęli autorzy jedynej dziś polskiej biografii Zukertorta, Cezary W. Domański i Tomasz Lissowski. W 1997 r. zwrócili się do przewodniczącego Polish Heritage Society, Marka Stella-Sawickiego, który określił miejsce, gdzie znajdował się grób i oznaczył je palikami; oryginalna płyta zapadła się już pod ziemię i porosła trawą.

Minęły kolejne lata i w marcu 2011 r. na cmentarz Brompton zawitał angielski arcymistrz szachowy, Stuart Conquest. Przeglądając Internet, dowiedział się, że spoczywa tam Zukertort. W trakcie wizyty na cmentarzu podjął decyzję o odkopaniu i odnowieniu grobu. Uzyskał pozwolenie i po miesiącu przybył z łopatą. W swojej relacji zapisał: Dzień upalny, na cmentarzu opalają się ludzie. […] Kopię. Po jakimś czasie łopata uderza w coś twardego. […] wyczuwam pod spodem chłodny obiekt. To kamienna płyta.

Jan Zukertort – najwybitniejszy polski sportowiec XIX w.

Conquest nawiązał kontakt ze Stella-Sawickim. Okazało się, że prezes Polish Heritage Society rozważał już kosztowną i skomplikowaną ekshumację i przeniesienie prochów do kraju. Nic jednak nie stało na przeszkodzie, aby wspólnymi siłami odnowić grób.

Ogłoszono zbiórkę wśród polskich i angielskich szachistów, znaczną część środków przeznaczyła organizacja reprezentowana przez Stella-Sawickiego. W przededniu otwarcia w 2012 r. XXX Letnich Igrzysk Olimpijskich w Londynie akcja zakończyła się sukcesem.

Oryginalną płytę grobową podniesiono, oczyszczono i zabezpieczono oraz dodano kamienną stelę z dwujęzycznym napisem. Informację o dacie i miejscu narodzin i śmierci Zukertorta poprzedza apostrofa, która w wersji polskiej brzmi „Arcymistrz z Lublina” i jest odwołaniem nie tylko do miasta nad Bystrzycą czy wirtuozerii szachowej (w czasach Zukertorta nie stosowano nomenklatury arcymistrz), ale i do powieści Isaaca Bashevisa Singera, Sztukmistrz z Lublina. Poniżej zawarto zaś laudację:

Jeden z najwybitniejszych szachistów wszechczasów / uczestnik pierwszego meczu o szachowe mistrzostwo świata / najwybitniejszy polski sportowiec XIX wieku / cześć jego pamięci.

Z drugiej strony steli widnieją figury szachowe ustawione w pozycji siły, od pionka do króla. Każdej z nich zwyczajowo przyporządkowuje się punkty, z wyjątkiem króla, którego nie da się zbić, a więc i oszacować. Na końcu zatem tego, zdawać by się mogło, banalnego układu wybrzmiewa nieskończoność i wieczność.

Polska metryka „arcymistrza z Lublina”

26 czerwca 2012 r. podczas odsłonięcia odrestaurowanego grobu obecni byli wszyscy zaangażowani w przedsięwzięcie, a także duchowni katolicki i ewangelicko-augsburski, przedstawiciele polskiej ambasady, dziennikarze i oczywiście szachiści. Wokół bujnie rozwijała się fauna i flora Brompton, zza muru wyzierał stadion Chelsea, a otaczający Londyn żył rychłą inauguracją igrzysk. Trudno o godniejsze uczczenie.

Niemniej jest coś, co i my moglibyśmy zrobić dla tego ‒ urodzonego w Lublinie, a później mieszkającego dekadę we Wrocławiu (Breslau) i do ostatnich dni mówiącego biegle po polsku ‒ geniusza szachownicy. Zerknijmy do Wikipedii. Większości wersji językowych biogramu, od arabskiej, przez angielską, na tureckiej kończąc, nazywa go „polskim szachistą”. Niestety w rodzimej wersji tej internetowej encyklopedii określa się go mianem „polsko-niemieckiego” gracza, co ‒ zdaniem Conquesta ‒ sprzeczne jest ze stanowiskiem samych szachistów. Niestety, nasi sąsiedzi też nie widzą w nim Polaka i m.in. w ukraińskiej Wikipedii jest on „Niemcem i Anglikiem”.

Nadarza się jednak okazja, żeby to zmienić, gdyż 7 września 2022 r. przypada 180. rocznica urodzin Jana Zukertorta, arcymistrza z Lublina. Wikipedyści – czasu jest nadto – siadajcie do klawiatur i poprawiajcie na „polski szachista”, lublinianie i wrocławianie – a nuż jakaś ulica czeka na patrona: Zukertort będzie idealny. Pomysłów na uczczenie jest więcej. Warto pamiętać o najwybitniejszym polskim sportowcu XIX w.