Charakter, inteligencja, uroda, nazwisko, zamożna rodzina – czego chcieć więcej? Przed wojną Krystynę Skarbek pamiętano jako uczestniczkę konkursu Miss Polonia z 1930 r. i bywalczynię warszawskich salonów. Dziś jej sława wynika zdecydowanie bardziej z przymiotów ducha niż ciała.
 
Polskie dramaty i wybory w walce o wolność
Jeszcze przed ostatecznym upadkiem Rzeczypospolitej w wyniku rozbiorów Polacy, którzy w przyszłości chcieli służyć ojczyźnie, zaciągali się do armii obcych krajów. Po rozbiorach polski żołnierz składał przysięgę na wierność to Napoleonowi, to monarchom z Berlina, Petersburga czy Wiednia – szukał drogi walki o wolność lub był wcielany do armii zaborczych.
Rok 1939 przyniósł kolejną odsłonę tego dramatu. Gdy o ostatecznym wyniku wojny przesądzić miały milionowe armie i potencjał gospodarczy, niektórzy Polacy uznali, że bardziej mogą zaszkodzić Niemcom, gdy będą walczyć w szeregach sojuszniczego imperium ententy.
 
Krystyna Skarbek – początki pracy w ruchu oporu
Nie znam nikogo dzielniejszego od niej. Jedyne, czego nie potrafiła zrobić z dynamitem, to go zjeść.
 
Ten dylemat stał się udziałem Krystyny Skarbek (1908–1952). Poświęcono jej pięć biografii, stała się inspiracją dla beletrystyki. Po ojcu wywodziła się z rodziny ziemiańskiej, po matce ‒ ze zasymilowanej żydowskiej rodziny łódzkich bankierów.
 
Gdy wybuchła wojna, była w Kenii. Wkrótce w Londynie, za pośrednictwem znajomych, zgłosiła Brytyjczykom chęć współpracy przeciw Niemcom. W grudniu 1939 r. została wywiadowcą Secret Intelligence Service, później współpracowniczką Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE), czyli brytyjskiej agencji dywersyjnej wspomagającej ruch oporu w okupowanej przez nazistów Europie. Krystyna Skarbek była pierwszą i najdłużej służącą brytyjską agentką w trakcie drugiej wojny światowej.
 
Skarbek agentką Jej Królewskiej Mości
Nieustraszona, kochająca adrenalinę, wiele razy igrała ze śmiercią. Algier, Kair, Francja, Warszawa (gdzie związała się z partnerem ze służby, Andrzejem Kowerskim), Węgry – to punkty na pełnej niebezpieczeństw drodze, jaką Krystyna Skarbek pokonała podczas wojny. Jej niesamowite perypetie mogłyby stać się kanwą scenariuszy kilku filmów sensacyjnych.
 
Pozyskane przez nią informacje pozwoliły uściślić datę ataku Niemiec na ZSRS. Na Węgrzech Krystyna Skarbek organizowała ucieczki internowanych żołnierzy polskich, którzy następnie trafiali do Wojska Polskiego na Zachodzie. Aresztowana wraz z Kowerskim w Budapeszcie (styczeń 1941), przegryzła język i udawała ostateczne stadium gruźlicy tak długo, aż Niemcy zwolnili oboje (ten trick trafił wkrótce do podręcznika dla agentów SOE).
 
We Francji, jako Pauline Armand, uratowała od pewnej śmierci aresztowanych szefów siatki sabotażowo-dywersyjnej. Innym razem, na granicy francusko-włoskiej, spowodowała przejście na stronę aliantów garnizonu strzegącego ważnej przełęczy górskiej (składał się on z ok. 200 Polaków przymusowo wcielonych do Wehrmachtu). Na wieść o wybuchu powstania w Warszawie usilnie acz bezskutecznie starała się o przerzut do ojczyzny.
 
Skarbek – demobilizacja i ostatnie lata życia
Zdemobilizowana w kwietniu 1945 r., Krystyna Skarbek otrzymała osobiste podziękowania od Winstona Churchilla i śmiesznie skromną odprawę. Równie symboliczny wymiar miały późniejsze odznaczenia, m.in. Order Imperium Brytyjskiego (1947). Znalazła się w położeniu wielu innych bohaterów czasu wojny. Nie zadbała o nią Anglia czy Francja, ani tym bardziej komunistyczna Polska.
 
Doświadczyła „okropieństw pokoju”, była niedoceniona i niepotrzebna. Krystyna-agentka stała się hotelową pokojówką, kelnerką, sprzedawczynią w słynnym Harrodsie i telefonistką. Zatrudniła się jako stewardessa na liniowcach kursujących między Londynem a Związkiem Południowej Afryki. Na jednym z nich poznała Madeleine Masson, swoją przyszłą biografkę oraz – rzekomo – Iana Fleminga, przyszłego autora powieści o Jamesie Bondzie. Zdaniem niektórych, Fleming miał inspirować się opowieściami Skarbek przy tworzeniu postaci Vesper Lynd z Casino Royale (1953) i Tatiany Romanovej z From Russia, with Love (1957).
 
Mimo wielu partnerów Krystyna Skarbek nigdy nie osiągnęła szczęścia i stabilizacji w życiu osobistym. Tragiczny finał jej życia nastąpił w 1952 r. Zginęła wówczas zasztyletowana w londyńskim hotelu przez poznanego na statku stewarda Dennisa Muldowneya, którego zaloty wcześniej odrzuciła.
 
Grób Krystyny Skarbek
Po śmierci Krystyny Skarbek Andrzej Kowerski, wraz z gronem jej bliskich znajomych, zajął się nie tylko organizacją pogrzebu (została pochowana w ziemi przemyconej z Polski), lecz także przechowaniem pamięci o dokonaniach i zasługach polskiej agentki w brytyjskiej służbie.
 
Gdy Kowerski zmarł w 1988 r., jego prochy złożono w grobie Skarbek. Ich wspólne miejsce spoczynku na katolickim cmentarzu St. Mary’s w londyńskiej dzielnicy Kensal Green zostało gruntownie odrestaurowane w 2013 r., z inicjatywy Polish Heritage Society. Ponownemu poświęceniu odnowionej mogiły towarzyszyła salwa honorowa żołnierzy brytyjskich sił zbrojnych w obecności m.in. dyplomatów, wojskowych i kombatantów z Francji, Polski i Wielkiej Brytanii.
 
Upamiętnienie kobiet-agentek
Postać i zasługi Krystyny Skarbek doczekała się również upamiętnienia na Tempsford SOE memorial to the female agents and RAF Special Squadrons – pomniku agentek brytyjskich służb i współpracowniczek alianckich wywiadów doby drugiej wojny światowej ‒ na terenie dawnej bazy RAF w Tempsford (Bedfordshire), ok. 70 km na północ od Londynu.
 
Na dwóch płaszczyznach kamiennego prostopadłościanu wymieniono kobiety-agentki, wśród nich: Krystynę Skarbek-Granville (nazwisko brytyjskich krewnych) oraz jedyną kobietę-„cichociemną” Elżbietę Zawacką. Spośród 75 upamiętnionych, 20 przypłaciło swoją działalność życiem.
 
Pomnik odsłonił 3 grudnia 2013 r., książę Walii Karol z udziałem m.in. przedstawicieli dyplomatycznych 12 krajów, z których pochodziły współpracowniczki brytyjskich służb specjalnych, kombatantów i krewnych. Upamiętnienie powstało na fali ogólnokrajowej dyskusji o niedocenieniu roli kobiet w zwycięstwie w drugiej wojnie światowej.
 
Pamiątki po Krystynie Skarbek
W 2017 r. brązowe popiersie Krystyny Skarbek umieszczono w Ognisku Polskim – legendarnym klubie polskiej emigracji – w londyńskim Kensington, gdzie po wojnie przychodziła na dancingi. Wykonał je Ian Wolter (mąż Mulley Clare, jednej z brytyjskich biografistek Skarbek).
 
Z kolei w 2020 r. Krystyna Skarbek (vel Christine Granville) została uhonorowana prestiżową tzw. blue plaque (owalną tablicą informacyjną, umieszczaną w miejscu publicznym, w celu upamiętnienia związku pomiędzy lokalizacją a sławną osobą lub wydarzeniem historycznym). Tablicę odsłonięto na fasadzie budynku przy 1, Lexham Gardens – miejscu tragicznej śmierci.
 
Krystyna Skarbek mieszkała tutaj w latach 1949–1952, w ówczesnym Shelbourne Hotel. Obiekt, zlokalizowany w dzielnicy Kensington, był wówczas zarządzany przez Polish Relief Society. Kiedy w 1971 r. budynek został wykupiony przez polską społeczność, w magazynie hotelowym odnaleziono walizkę Krystyny Skarbek (z jej ubraniami, dokumentami i sztyletem agentów SOE). Sztylet, obok jej medali i dokumentów, znajduje się obecnie na ekspozycji w Instytucie Polskim i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie.