Historia

W roku 1690 Jan Karol Dolski, starosta piński i marszałek wielki litewski, założył nową osadę o charakterze miasteczka - Karolin (nazwaną od jego drugiego imienia), położoną ok. 1,5 km na wschód od Pińska. Na przestrzeni pięciu lat wzniósł w miasteczku ufortyfikowany dwór, a także sprowadził tam z Włoch księży komunistów, dla których ufundował drewniany kościół i klasztor. Po śmierci Dolskiego miejscowość wraz z ręką jego córki Katarzyny odziedziczył Michał Serwacy Wiśniowiecki (1680–1744), który przebudował dwór na okazały zamek otoczony fosą oraz wałem z bastionami, zniszczony podczas wojny północnej w roku 1706 przez wojska szwedzkie. Jego relikty przetrwały do okresu międzywojennego (utrwalone na rysunku Napoleona Ordy). W 1799 r. miasteczko zostało włączone w granice Pińska.

Kościół Komunistów pw. św. Karola Boromeusza wzniesiono w roku 1695, w północno-wschodniej części miasteczka Karolin, przy północnej pierzei rynku, niemal dokładnie na osi zamku zajmującego pierzeję południa. Jego wygląd znany jest dzięki wizytacji z roku 1732 - była to niewielka drewniana, dwuwieżowa świątynia, na której wyposażenie składało się pięć ołtarzy. W 1737 r. za ołtarzem (co sugeruje, że świątynia miała proste zamknięcie, bez wydzielonego prezbiterium) dobudowano drewnianą zakrystię. Księża mieszkali w budynku drewnianej plebanii-klasztoru, usytuowanej za prezbiterium.

Nową, murowaną świątynię wzniesiono w roku 1782 kosztem ówczesnego proboszcza ks. Tomasza Lipczyńskiego. Najpewniej wobec braku funduszy przed rokiem 1790 kolejny administrator ks. Kacper Dąbrowski odnowił drewniane wyposażenie ze starego kościoła i zainstalował je w nowym. W 1836 r., po śmierci ostatniego z księży komunistów Izydora Kontowicza, działalność tego zgromadzenia w Pińsku wygasła. W kościele nabożeństwa odprawiano jedynie raz w roku i ulegał on stopniowej dewastacji. Na rysunku Heleny Skirmunttowej z 1868 r. świątynia jest w złym stanie, widoczne są ubytki tynku, a także rośliny (w tym sporej wielkości krzewy) wyrastające na dachach. W roku 1912 kapelanem kościoła mianowano ks. Kazimierza Bukrabę, późniejszego biskupa, który czynił starania o odnowienie i remont. Po I wojnie światowej - jak widać na fotografiach archiwalnych - zniknęła większość wyposażenia kościoła, w tym ołtarz główny, trzy ołtarze boczne, ambona i ławki. Można więc przypuszczać, że świątynia została zajęta przez wojska okupacyjne i użytkowana była niezgodnie z przeznaczeniem, np. jako skład lub lazaret. W okresie międzywojennym kościół pełnił funkcję filialnego parafii katedralnej, zaaranżowano wtedy prowizoryczny wystrój, z użyciem reliktów dawnego wyposażenia. W 1932 r. został tu ochrzczony późniejszy wybitny reporter - Ryszard Kapuściński. Drugą wojnę światową kościół przetrwał bez zniszczeń i został zamknięty dopiero w 1960 r., kiedy ulokowano w nim magazyn. W latach 1980-1983 dokonano adaptacji świątyni na salę wystawową, zapewne wówczas przepadła reszta wyposażenia. W roku 1993 budynek został przearanżowany na salę koncertową i zainstalowano w nim organy elektronowe. W 2013 r. przeprowadzono gruntowny remont, m.in. dachu, a elewację południowo-wschodnią połączono poprzez łącznik z nowym budynkiem mieszczącym kasy i hall. W oknach umieszczono współczesne witraże o tematyce świeckiej. W celu przystosowania do obecnej funkcji w prezbiterium zbudowano drewnianą estradę, w nawie zostały ustawione rzędy foteli.

Architektura

Kościół usytuowany jest w północno-wschodniej części obecnego centrum miasta, na placu otoczonym zabudową miejską z 2. połowy XX w., przy ul. Kirowa (w dwudziestoleciu międzywojennym przy Albrechtowskiej, następnie, po 1936 r., przy 84 Pułku Strzelców Poleskich). Zwrócony prezbiterium na północny zachód. Murowany z cegły, tynkowany na biało. Korpus nawowy na planie prostokąta, trzyprzęsłowy, o środkowym przęśle nieco szerszym, zryzalitowanym w elewacjach bocznych; od frontu kwadratowa wieża nieznacznie wtopiona w korpus, zamknięcie nawy prostą ścianą, z niewielką, płytką, trójbocznie zamkniętą wnęką (absydą) wtopioną w znacznie niższą w bryle zakrystię, prostokątną w planie, nieco węższą od korpusu, przylegającą do niego od północnego wschodu. Wnętrze salowe, o mocno wysuniętych filarach wspierających szerokie gurty, pomiędzy którymi rozpięte przęsła szerokiej kolebki sklepiennej, z lunetami. Kruchta nakryta sklepieniem krzyżowym, zakrystia i składzik stropami.

Zagadnienia artystyczne

Piński kościół księży komunistów (zwanych też bartoszkami lub bartolomitami) należy do nielicznych świątyń tego zgromadzenia w I Rzeczypospolitej, a po kościele węgrowskim jest zapewne wśród nich najokazalszy. To druga świątynia wystawiona w tym miejscu - o pierwszym drewnianym kościele z roku 1695 nic w zasadzie nie wiadomo. Budowa obecnego gmachu przypadła na rok 1782, a więc moment, gdy nawet na prowincjonalnym Polesiu formy barokowe przeżywały swój schyłek. W tym jednak przypadku zdecydowano się na wzniesienie gmachu całkowicie należącego do tej stylistyki, a pod pewnymi względami nawet może anachronicznego. Są to jednak formy niebanalne i nieznajdujące analogii w architekturze Polesia, a nawet na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego tego czasu - bryła jest zwarta, z masywną wieżą. Trudno tę architekturę powiązać z innymi budowlami ówczesnego Pińska, zachowanymi (jak pobliski kościół Bernardynów, budowany niemal równolegle, ale w znacznie bardziej konwencjonalnych formach), jak i niezachowanymi (kościoły Dominikanów, Jezuitów). Nie można również na obecnym etapie badań wskazać środowiska architektonicznego czy twórcy, który mógłby być projektantem tej niebanalnej świątyni.

Nic niemal nie wiadomo na temat budynku plebanii, która pełniła funkcję klasztoru. Był drewniany, najpewniej w typie dworu. Na najwcześniejszym znanym przekazie ikonograficznym kościoła, rysunku wykonanym w roku 1868 przez Helenę Skirmuntt, po prawej stronie widoczny jest zarys fragmentu budowli z malowniczym łamanym dachem.