Historia Kościoła amerykańskiego wydaje się przede wszystkim historią mężczyzn ten kościół tworzących. To oni byli hierarchami, proboszczami, kapłanami, zakładali seminaria i szkoły. To mężczyźni projektowali, wyposażali i budowali świątynie. To w większości oni są na listach fundatorów. Komitety parafialne, towarzystwa i inne organizacje – tam też zdają się dominować parafianie mężczyźni. Kobiety, owszem, pojawiają się, ale marginalnie. Prowadzą parafie, nauczają, opiekują się chorymi. Tradycyjny podział, w którym ta ciężka codzienna praca, ale też i wybitne osiągnięcia, choćby organizacyjne, umykają. Przyjęte społecznie role i miejsce, jakie kobiecie wyznaczył Kościół, sprawiają, że na pewno mniej pań zostało zapamiętanych w tej historii. Jak pokazują dzieje kościoła pw. Najsłodszego Serca Maryi, odgrywały one ważną, chociaż mniej docenianą rolę. Historia tej świątyni uzmysławia również, jaką drogę przeszedł amerykański Kościół od silnie podzielonego zbiorowiska kościołów narodowych do względnie jednolitej struktury, ale też drogę do znaczącej pozycji świeckich w kościele.

Budowa murowanej świątyni pw. św. Wojciecha jest początkiem tej historii. Ksiądz Dominik Kolasiński, który ją zrealizował, został odwołany przez biskupa w wyniku konfliktu z radą parafialną. Oskarżano go i o niegospodarność, i seksualną rozwiązłość. Właściwie nie jest do końca jasne, dlaczego biskup ks. Kolasińskiego odwołał. Czy liczył, że w ten sposób uda mu się zażegnać konflikt, czy może zraziła go opieszałość księdza w przekazaniu rozliczeń? Nie dość, że w listopadzie 1885 roku zdjął go z parafii, to na jego miejsce wyznaczył zasłużonego, ale konkurującego z ks. Kolasińskim o „rząd dusz” ks. Józefa Dąbrowskiego, kapelana felicjanek. Księża polscy, tak jak i wierni, byli silnie podzieleni. Dominowały dwa stronnictwa inaczej postrzegające relację Kościoła narodowego i Kościoła powszechnego. Pamiętać też warto, że jednak nie wszyscy przybysze z Polski identyfikowali się z Kościołem, chociaż była to przytłaczająca większość, bo aż 95% określało się jako katolicy.

Podczas mszy pożegnalnej ks. Kolasiński zaapelował do wiernych o obronę. Chociaż przekazał zarząd parafii, to nie chciał opuścić plebanii. Najpierw 1 grudnia tłum wyrzucił nowego proboszcza z kościoła, nie pozwalając mu na odprawienie nabożeństwa. Eskalacja konfliktu nastąpiła kolejnego dnia. Już przed pierwszą mszą o 6 rano przed kościołem zaczął się zbierać tłum. Nie był przychylnie nastawiony, a właściwie nastawione, ponieważ w większości były to kobiety. Księża do kościoła weszli pod eskortą policji, mszę świętą co prawda udało się pospieszenie odprawić, ale kapłanom nie szczędzono wyzwisk i drwin. Doszło też do przepychanek z policjantami. Nie dopuszczono do rozpoczęcia kolejnego nabożeństwa, a księży obrzucono błotem. Następnego dnia zamknięto szkołę parafialną. Na reakcję biskupa nie trzeba było czekać – już 4 grudnia zamknął kościół. Parafianie, którzy nie zbuntowali się przeciwko nowemu księdzu, uczęszczali na msze do kaplicy felicjanek. Napięcie nie ustawało, w Wigilię Bożego Narodzenia kilkutysięczny tłum protestował przed rezydencją biskupa, zaatakowano sklepy przeciwników ks. Kolasińskiego. W wyniku zamieszek życie straciła jedna osoba. Kolasiński, jak i jego zwolennicy, pomimo konfliktu nie negowali władzy biskupa. Stąd też na wiosnę były proboszcz opuścił Detroit, nadal utrzymując kontakt z parafianami i dążąc do powrotu. Kolejne zamieszki wybuchły w lecie wraz z wiadomością, że świątynia św. Wojciecha zostanie ponownie otwarta, oczekiwano też rychłego powrotu wysłanego na prowincję duszpasterza. Jego zwolennicy nie byli bierni. Nie widzieli dla siebie miejsca w dotychczasowej parafii, stąd zaczęli organizować własną. Rozpoczęli od uruchomienia szkoły wiosną 1886 roku. Nie było duszpasterza. Chociaż nie doszło do schizmy, to nowa wspólnota nie miała formalnego statutu. W kontakcie z ks. Kolasińskim, który zdaje się, że postanowił postawić biskupa przed faktami, zakupiono działki pod budowę własnego kościoła i szkoły. Przygotowano statut parafii i tutaj znamienny jest fakt, że wśród jego sygnatariuszy nie było już żadnej kobiety. Cóż, panie okazały się dość dobre do tego, by toczyć wojnę, ale do sprawowania władzy już niekoniecznie. Niemniej przyjęty statut był bardzo interesujący. Między innymi proboszcz miał być wybierany przez członków rady. Biskup byłby zatem jedynie przyjmującym decyzję. Charakterystyczne było też to, że pomimo przyjętej formuły i stanu zawieszenia, a nawet gróźb schizmy, nie podważano zwierzchnictwa biskupa czy też nie kierowano się ku protestantyzmowi.

W kolejnych miesiącach dochodziło do mniejszych i większych zamieszek. Biskup zamknął świątynię na kilka miesięcy. W parafii doszło do rozłamu, zwolennicy poprzedniego proboszcza odeszli, tworząc własną parafię i kościół pw. Najsłodszego Serca Maryi. W czerwcu 1889 roku udało się ukończyć nowy budynek szkolny. Parafia Najsłodszego Serca Maryi miała jednak niejasny statut. Realnie funkcjonowała, choć nie była oficjalnie erygowana, pomimo tego, że ani jej duchowy przywódca, ani członkowie nie wystąpili z kościoła hierarchicznego. Pozory normalności sprawiały, że do parafii dołączali nowi przybysze. Zapewne przyciągała ich też charyzmatyczna osobowość proboszcza.

Przymierzano się do wzniesienia nowej, wspaniałej świątyni, która miała przyćmić inne kościoły w Detroit, a przede wszystkim świątynię pw. św. Wojciecha. Nabyto w tym celu grunt i pojawił się istotny problem. Oczekiwano, że kamień węgielny pobłogosławi biskup, a to wydawało się w ówczesnej sytuacji niemożliwe. Ksiądz Kolasiński zdecydował się na sprytny manewr – do poświęcenia budowli „sprowadził biskupa z Podola”. W rzeczywistości w biskupie szaty przywdział byłego ks. Władysława Dębskiego, na poświęcenie kościoła zaś sprowadził biskupa Kościoła starokatolickiego. Wszystkie te zabiegi miały na celu przekonać wiernych, że mimo nieprzychylności lokalnych biskupów wspólnota jest uznawana przez Kościół katolicki. Ostatecznie proboszcz zdecydował się na pojednanie z biskupem, co nie wzbudzało entuzjazmu wśród części kleru. Jednak prowadzone w tej sprawie negocjacje odniosły skutek i w lutym 1894 roku podczas nabożeństwa miał nastąpić akt pojednania. Warunkiem było odczytanie przez ks. Kolasińskiego w trakcie nabożeństwa oświadczenia, że przyznaje się do błędu. Ponoć odczytał je tak, że większość zebranych bądź nie zrozumiała, bądź nie usłyszała jego słów. Mimo tego sprawę zamknięto, ks. Kolasiński pozostał na stanowisku proboszcza parafii, udało się też obronić jej niezależność. Kilka miesięcy później ks. Kolasiński zmarł.

Jego dziedzictwem jest jeden z najbardziej okazałych kościołów miasta. Zaprojektowało go biuro architektoniczne Spier & Rohns. Określany był – nie bez pewnej przesady – największym i najwspanialszym polskim kościołem w USA. Witraże wykonała wytwórnia Detroit Stained Glass; miały zostać nagrodzone podczas Columbian Exposition w Chicago w 1893 roku, ale brak dokumentów poświadczających ten fakt.

Kalendarium

1886 - uruchomienie szkoły

1889 - rozpoczęcie funkcjonowania parafii (poza jurysdykcją kościelną); budowa pierwszej świątyni i szkoły

1891 - sprzedaż kościoła na aukcji i jego odkupienie

1892 - wmurowanie kamienia węgielnego pod nową świątynię

1893 - zakończenie budowy obecnej świątyni

1894 - poświęcenie świątyni i erygowanie parafii

1974 - wpisanie kościoła do Rejestru Miejsc Historycznych Stanu Michigan

1978 - wpisanie świątyni do Narodowego Rejestru Miejsc Historycznych

1990 - utworzenie nowej parafii pw. Matki Bożej Miłosierdzia skupiającej parafie św. Jozafata, Najsłodszego Serca Maryi i św. Józefa

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika
Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski, Paweł Sieradzki, Parafie i kościoły polskie w Michigan, Winsconsin i Massachusetts, Warszawa 2021, s. 87-99.