Hamtramck to miasto o tyle nietypowe, że stanowiące enklawę otoczoną przez Detroit. Wydaje się bardziej dzielnicą niż odrębnym organizmem. Prawdopodobnie założyli je w XVIII wieku francuscy osadnicy, później osiadali w nim głównie Niemcy. Dla jego rozwoju kluczowa była decyzja o założeniu w mieście najpierw montowni, a później fabryki Dodge’a. Spowodowało to szybki napływ emigrantów. W czasach swojej świetności było to miasto zdominowane przez Polaków. Już w latach 20. XX wieku stanowili ponad 60% mieszkańców. Szacuje się, że w szczytowym momencie było ich ponad 90%. W mieście działały: polski teatr, filharmonia, a także liczne instytucje polonijne. W latach 50. zaczęły się zmiany demograficzne. Punktem zwrotnym była fala zamieszek, która przelała się przez metropolię detroicką w latach 60. Wiele osób zdecydowało się wówczas na wyprowadzkę na przedmieścia. Ceny nieruchomości zaczęły spadać. Obrazu zniszczenia dopełniło zamknięcie fabryki Dodge’a.

Polska parafia pw. św. Floriana w Hamtramck została założona u progu miejskiej prosperity w 1907 roku. Jej erygowanie wiązało się z rozwojem przemysłu samochodowego i dynamicznym przyrostem liczby emigrantów z Polski. Msze święte początkowo odbywały się w prywatnych pomieszczeniach. Pierwszy kościół wzniesiono w 1908 roku, a jego poświęcenie nastąpiło 10 stycznia 1909 roku. W tym czasie w parafii zaczęły narastać konflikty, wyłoniła się grupa niechętna proboszczowi, która nie chciała dopuścić go do sprawowania liturgii. Doszło nawet do bójki między zwolennikami i przeciwnikami proboszcza. Dwie osoby zostały ranne. W tym czasie parafia miała także poważne problemy finansowe, co dodatkowo podgrzewało atmosferę. W 1911 roku ks. Bernard Żmijewski (1862–1916) został zwolniony z obowiązków parafialnych. Oficjalnie ze względu na zły stan zdrowia, co, wziąwszy pod uwagę jego śmierć pięć lat później, może być prawdą. Według innej wersji został zwolniony z funkcji z powodu niegospodarności i konfliktów w parafii, ks. Żmijewskiemu miał też grozić sąd kościelny. Po jego odejściu konflikty w parafii zaczęły się wyciszać.

Wybudowany z takim poświęceniem kościół, który miał być spłacany jeszcze do lat 20., niebawem okazał się zbyt mały, więc w roku 1914 zaczęto wznosić nową świątynię, z braku funduszy poprzestano jednak na dolnym kościele. Budowę kontynuowano po ustabilizowaniu się sytuacji finansowej w latach 1925–28. Projektantem był Ralph Adams Cram (1863–1942). Przystępując do pracy, był już uznanym architektem, mającym na swoim koncie kilkadziesiąt realizacji sakralnych. Pierwsze projektował jeszcze w latach 90. XIX wieku.

Cram należy do grona wpływowych amerykańskich architektów, zarówno ze względu na swoje publikacje, jak i rolę, jaką odegrał w recepcji architektury neogotyckiej w USA, przede wszystkim francuskiej i angielskiej. Był wizjonerem, wierzącym w to, że można zmienić społeczeństwo, projektując architekturę sakralną o – jak to określał – duchowej proweniencji. Inspiracje czerpał przede wszystkim z ruchu Arts & Crafts.

Świątynia św. Floriana doskonale wpisuje się w nurt poszukiwań architektury, która wykracza poza mniej czy bardziej twórcze naśladowanie dawnych styli. Jej twórca szukał architektury, która emanowałaby duchowością i która stawiłaby opór postępującej industrializacji, odciągającej człowieka od wartości niematerialnych. Piękno architektury gotyckiej, jej wewnętrzna harmonia miały być przeciwieństwem brzydoty i chaosu świata przemysłu. Architekt uważał przy tym, że ważne jest dążenie do unifikacji stylu chrześcijańskiej architektury sakralnej, tak aby zacierać różnice między poszczególnymi kościołami. Chociaż architektura Crama nie jest jednolita, spaja ją przede wszystkim eksperymentalnie traktowana neogotycka forma.

Wzniesiona budowla sięga do wzorców płynących z architektury brytyjskiej. To jeden z najbardziej oryginalnych i interesujących kościołów w grupie określanej jako „Polish Cathedrals”. Pierwsze, co rzuca się w oczy, to brak wieży, którą zastępuje wyciągnięta na ponad 60 metrów iglica sygnaturki na skrzyżowaniu nawy i transeptu. Dzięki niej kościół był najwyższym budynkiem w okolicy, górującym ponad fabrycznymi kominami. Drugim charakterystycznym elementem jest potężna ostrołukowa arkada, ujmująca portal i znajdującą się nad nim rozetę. Z podobnym rozwiązaniem, zaczerpniętym z architektury brytyjskiej, Cram eksperymentował już wcześniej, m.in. w Glens Falls Presbyterian Church z Nowego Jorku (1906) oraz w Church of the Covenant z Cleveland w Ohio (1907). Fasada rozegrana jest harmonią pionów i poziomów; ceglana ma dekorację w formie pasów wykonanych z jasnego wapienia. Przy budowie świątyni Cram sięgnął po współczesne techniki konstrukcyjne – użył stalowej ramy. Budowlę prawdopodobnie nagrodzono w roku 1929 American Architect Award.

Konsekwentnie utrzymane w stylu neogotyckim wnętrze wydaje się spójne mimo późniejszych wtrętów. Najmniej interesujące są współczesne malowidła. Inaczej jest w przypadku zamontowanych w 1928 roku ołtarzy, zbudowanych również według projektu Crama we Włoszech. Witraże wykonały prawdopodobnie trzy firmy – J.M. Kase & Company w rozecie fasady kościoła, Franz Mayer & Company z Monachium w oknach korpusu i w ramionach transeptu; zostały ufundowane w latach 30. XX wieku. Trzecim wykonawcą pozostałych witraży korpusu z drugiej połowy XX wieku zapewne było Conrad Schmitt Studios z Milwaukee (później przeniesione do New Berlin). Według tradycji nawiązują bądź do witraży kościoła Mariackiego w Krakowie, bądź katedry Notre Dame w Paryżu. Są to jednak stwierdzenia na wyrost i odnoszą się bardziej do nawiązania do stylistyki witrażownictwa gotyckiego niż konkretnych zapożyczeń.

Kalendarium

1907 - erygowanie parafii

1908 - budowa pierwszej świątyni, plebanii i szkoły

1909 - poświęcenie kościoła; sprowadzenie sióstr felicjanek i otwarcie szkoły

1912 - rozbudowa budynku szkoły

1914 - rozpoczęcie budowy obecnej świątyni (dolny kościół)

1921 - rozbudowa konwentu

1922 - rozbudowa szkoły

1925 - przystąpienie do dalszych prac przy wznoszeniu obecnej świątyni

1928 - zakończenie budowy obecnej świątyni; ukończenie budowy nowej plebanii

1929 - nagroda American Architect Award dla budynku

1940 - uruchomienie Liceum św. Floriana

1952 - ukończenie budowy centrum edukacyjnego

1959 - ukończenie budowy nowego konwentu

1979 - nagroda National Geographic dla architektury kościoła

1998 - zamknięcie Liceum św. Floriana

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika
Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski, Paweł Sieradzki, Parafie i kościoły polskie w Michigan, Winsconsin i Massachusetts, Warszawa 2021, s. 171-181.