Winona – malowniczo położone nad brzegiem Missisipi miasto przemysłu stoczniowego i rybołówstwa, wywodzące swą nazwę od legendarnej indiańskiej księżniczki – stała się w połowie XIX wieku miejscem, gdzie chętnie osiedlali się uciekający przed biedą i germanizacją Kaszubi. Polską parafię utworzono w Winonie bardzo wcześnie, bo w 1871 roku, kiedy w mieście osiedliło się sto rodzin wywodzących się z zaboru pruskiego. Wśród osób najbardziej zaangażowanych w jej powstanie byli m.in. August i Marcin Bambenekowie, Franciszek Drażkowski, Mikołaj Tryba, Jan Czapiewski i August Cierzan, ale też ks. Alojzy Plut z niemieckiej parafii św. Józefa, do której początkowo należeli Polacy. Rok później stanął drewniany kościół, jednak pierwszy proboszcz – ks. Józef Juszkiewicz – został mianowany dopiero w 1873 roku, a już dwa lata później zastąpił go ks. Aleksander Michnowski. Jeszcze we wrześniu 1875 roku parafię objął franciszkanin Romuald Byżewski, który do USA przybył z Pomorza. W 1887 roku otwarto szkołę – prowadziły ją w drewnianym, dwukondygnacyjnym i sześcioklasowym budynku siostry Notre Dame, dla których w 1892 roku wzniesiono murowany konwent. Wcześniej dzieci uczył, zajmując jeden pokój na plebanii, organista Dominik Hamerski.

Szybko rozrastająca się wspólnota polska w Winonie potrzebowała jednak coraz więcej przestrzeni, aby móc sprostać zarówno działalności religijnej, samopomocowej, jak i patriotycznej, stąd podjęto decyzję o zburzeniu starego kościoła, notabene powiększonego jeszcze w 1883 roku. Na pozyskanym w ten sposób placu 28 października 1894 roku poświęcono kamień węgielny pod budowę nowej świątyni. Rok później, w listopadowe Święto Dziękczynienia, tak ważne dla amerykańskiej tożsamości budowanej w mozaice etniczno-wyznaniowej, biskup Joseph B. Cotter poświęcił kościół. Całodzienne, pełne rozmachu uroczystości ściągnęły nie tylko miejscową elitę oraz kilkudziesięciu księży z północnych Stanów, lecz także… kieszonkowców, którzy w ciżmie ludzkiej pozbawili kilku obywateli i przyjezdnych okrągłych sum, o czym skwapliwie donosiły nazajutrz lokalne gazety. Zresztą różne kłopoty były już wcześniej, m.in. ze względu na to, że firma Antoniego F. Wasilewskiego rozpoczęła prace budowlane przy świątyni bez stosownych pozwoleń.

Kościół został zaprojektowany na blisko 2 tys. osób w pracowni Charlesa Grandisona Maybury’ego, którą w Winonie w latach 1881–1904 prowadził wraz z synem Jeffersonem. Wznosząc wiele kluczowych dla miasta publicznych i prywatnych gmachów, podejmował się też realizacji świątyń. Z nich za najwspanialszą jest uznawany kościół pw. św. Stanisława Kostki. Jest to rzadki dla „Polish Cathedrals” przykład wykorzystania planu centralnego i nakrycia wnętrza sklepieniem sugerującym istnienie kopuły. Wzorem dla świątyni z Winony był kościół Notre Dame w Chicago (1889–92), zbudowany dla francuskich emigrantów.

Dwuwieżową budowlę wzniesiono w konstrukcji szkieletowej (stal, beton, cegła, drewno) z piwnicą, gdzie zaprojektowano salę socjalną. Jasne, przestronne wnętrze nakryte jest sklepieniem wyniesionym niemal 50 metrów ponad posadzkę, opartym zaledwie na czterech stalowych kolumnach. Pokryto je scagliolą (imitacją marmuru), co wraz z dębowym wykończeniem parapetów dwupoziomowej galerii i wielobarwnymi witrażami stwarza wrażenie dostojeństwa i bogactwa wnętrza. Latarnia wielopołaciowego dachu, wieże oraz naroża budowli zwieńczone są figurami świętych: Stanisława Kostki z Dzieciątkiem Jezus i jezuity Alojzego Gonzagi, który wraz z młodzieńcem z Rostkowa tego samego dnia został wyniesiony na ołtarze (31 grudnia 1726), a także Jan Ewangelisty, królewicza Kazimierza oraz dmących w trąby aniołów.

Pierwotnie w kościele znajdowały się ołtarze ze starej, zniesionej w 1883 roku świątyni. W 1919 roku ustawiono dwa nowe ołtarze boczne poświęcone Najświętszemu Sercu Chrystusa oraz Matce Boskiej Różańcowej, a rok później w prezbiterium stanął wykonany w technice scagliola ołtarz pod pozłacanym cyborium, zamówiony we włoskiej Carrarze. W 1947 roku wnętrze kościoła było malowane, a rok później zamontowano nowe konfesjonały, organy, jak też odnowiono prezbiterium. W tym samym czasie po wschodniej stronie kościoła wzniesiono grotę Matki Boskiej z Lourdes, a kamienie do jej wybudowania sprowadzono z Arcadii w Wisconsin.

Niestety, na początku czerwca 1966 roku w latarnię wieńczącą dach świątyni uderzył piorun, wywołując pożar. Konstrukcja sklepienia została wówczas naruszona, a wnętrze – w tym częściowo ołtarze i witraże – zostało zniszczone. Kościół sukcesywnie odbudowywano i odnawiano do 1971 roku. Kolejne remonty miały miejsce w latach 1991–95, kiedy to w świątyni pojawiła się nowa chrzcielnica, ambona, ale też wykonana w Carrarze kopia Piety Michała Anioła oraz czarnomarmurowy ołtarz posoborowy.

Oprócz ołtarzy i witraży przedstawiających postaci świętych, które wykonała firma George’a A. Mischa z Chicago, ważnym świadectwem dziejów parafii jest krzyż misyjny z 1899 roku (odnowiony w 1976). W zakrystii zachował się też nieużywany obecnie sejf szafiasty, wyprodukowany przez Herring Hall Marvin Co. / Cincinnati & Minneapolis.

10 listopada 2011 roku papież Benedykt XVI, podkreślając znaczenie jednej z najstarszych polskich parafii w USA, nie tylko dla Polonii, lecz także dla Kościoła powszechnego, nadał świątyni tytuł bazyliki mniejszej. Uroczystości odbyły się rok później 9 września pod przewodnictwem biskupa Johna Quinina.

Kalendarium

1871 - powstanie parafii pw. św. Stanisława Kostki w Winonie

1872 - budowa pierwszego kościoła

1883 - powiększenie świątyni

1887 - otwarcie szkoły prowadzonej przez siostry Notre Dame

1894 - zburzenie starego kościoła i rozpoczęcie prac przy nowej świątyni

1895 - 28 listopada, poświęcenie nowego kościoła

1898 - budowa plebanii

1905 - budowa nowej szkoły

1920 - nowy wystrój prezbiterium

1952 - budowa nowej szkoły

1966 - 5 lipca, pożar kościoła

1981 - remont witraży

1989 - instalacja windy dla niepełnosprawnych

1991-95 - gruntowny remont kościoła

2011 - kościół pw. św. Stanisława Kostki bazyliką mniejszą

Tekst pierwotnie opublikowany w książce wydanej przez Instytut Polonika
Anna Sylwia Czyż, Bartłomiej Gutowski, Paweł Sieradzki, Parafie i kościoły polskie w Michigan, Winsconsin i Massachusetts, Warszawa 2021, s. 217-227.